Ενα φιλόδοξο εγχείρημα που απέτυχε

Του Αργύρη Μαμαρέλη

Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και το πολιτικό του σκέλος ΕΚΚΑ (Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωση) ήταν ουσιαστικά μια απόπειρα συγκρότησης ενός τρίτου πόλου μέσα στο αντιστασιακό κίνημα, ανάμεσα στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ.

Τόσο ο στρατιωτικός αρχηγός του 5/42, συνταγματάρχης Δημήτριος Ψαρρός, όσο και ο πολιτικός ηγέτης της ΕΚΚΑ, Γεώργιος Καρτάλης, είχαν τη φιλοδοξία να δώσουν στο 5/42 τον χαρακτήρα μιας απολιτικής αντιστασιακής δύναμης, αφοσιωμένης αποκλειστικά στον αντιστασιακό αγώνα. Οσον αφορά την ΕΚΚΑ, ο σκοπός ήταν να χαρτογραφήσουν πολιτικά την οργάνωση ανάμεσα στους κραταιούς αντιστασιακούς ανταγωνιστές της, κερδίζοντας έτσι το μετριοπαθές κέντρο που από την μία αντιμετώπιζε με τρόμο το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, από την άλλη όμως δυσπιστούσε απέναντι στον Ναπολέοντα Ζέρβα.

Το στοίχημα ήταν λογικό. Η συγκρότηση ενός ισχυρού τρίτου πόλου στο αντιστασιακό κίνημα θα μπορούσε να αναδιανείμει τις ισορροπίες δυνάμεων και να συμβάλει στην εκτόνωση της πόλωσης. Παρ’ όλα αυτά, τα γεγονότα εξελίχθηκαν διαφορετικά και διέψευσαν με τον τραγικότερο τρόπο τον συνταγματάρχη Ψαρρό.

Το 5/42 και η ΕΚΚΑ δεν κατάφεραν να επιβιώσουν μέσα στην αρένα του αντιστασιακού κινήματος. Το φιλόδοξο εγχείρημα που αποσκοπούσε στην ειρήνευση και την ενότητα μετατράπηκε τελικά σε ένα ακόμα θέατρο εμφύλιας βίας. Η υποψία και μόνο της συγκρότησης ενός τρίτου πόλου στο αντιστασιακό κίνημα εντατικοποίησε τον ανταγωνισμό ανάμεσα στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και τον αντικομμουνισμό και μετέτρεψε το Σύνταγμα από ελπιδοφόρο κυματοθραύστη σε επίζηλο μήλον της Εριδος. Οι δύο αντίθετοι πόλοι επιχείρησαν με κάθε μέσο να παραβιάσουν την ανεξαρτησία του 5/42-ΕΚΚΑ και να το τραβήξουν προς το μέρος τους.

Το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ ακολούθησε από την αρχή μια τακτική ασφυκτικής πολιτικής και στρατιωτικής πίεσης για να αναγκάσει το 5/42, είτε να ενταχθεί στους κόλπους του είτε να διαλυθεί. Λίγες ημέρες μετά την επίσημη συγκρότηση του Συντάγματος, δυνάμεις του ΕΛΑΣ αφόπλισαν τους άνδρες του τμήματος στη Στρώμη της ορεινής Δωρίδας, ενώ σχεδόν αμέσως μετά την ανασυγκρότησή του, ο ΕΛΑΣ με ισχυρές δυνάμεις επιτέθηκε εκ νέου στο 5/42 στην Ταράτσα της Γκιώνας.

Καθώς η αναίτια επιθετικότητα του ΕΛΑΣ απέναντι στο 5/42 τροφοδοτούσε τον αντικομμουνισμό μεταξύ των μαχητών του Συντάγματος, άνοιγε όλο και πιο διάπλατα ένα παράθυρο ευκαιρίας για τους μοναρχικούς που επιδίωκαν να υπονομεύσουν τη μετριοπαθή ηγεσία του Ψαρρού και να παρασύρουν το Σύνταγμα στην εξυπηρέτηση της δικής τους ατζέντας. Λαμβάνοντας οδηγίες από την οργάνωση «Στρατιωτική Ιεραρχία», ο μοναρχικός λοχαγός Θύμιος Δεδούσης κατάφερε να συσπειρώσει γύρω του τους περισσότερους αξιωματικούς και αντάρτες του 5/42, επιδιώκοντας τη ρήξη με τον ΕΛΑΣ.

Οι τρεις εκδοχές για την εκτέλεση

Εγκλωβισμένο μέσα σε αυτήν τη διελκυστίνδα, το Σύνταγμα τελικά δεν άντεξε και κατέρρευσε. Τον Απρίλιο του 1944 δυνάμεις του ΕΛΑΣ εξαπέλυσαν την τελική επίθεσή τους ενάντια στο 5/42 στο Κλήμα Δωρίδας. Υστερα από φονικότατη μάχη το Σύνταγμα διαλύθηκε και ο συνταγματάρχης Ψαρρός με 150 περίπου αντάρτες του -πολλοί από τους οποίους τραυματίες- παραδόθηκε στον ΕΛΑΣ. Ενώ ήταν αιχμάλωτος, ο ταγματάρχης του ΕΛΑΣ, Θύμιος Ζούλας, έδωσε σε αντάρτη του την εντολή να δολοφονήσει εν ψυχρώ τον Ψαρρό. Την ίδια τύχη είχαν και περίπου 60 αιχμάλωτοι αντάρτες του 5/42 που βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν στις αμέσως επόμενες ημέρες.

Οι εκδοχές για τη δολοφονία του Ψαρρού είναι κυρίως τρεις. Σύμφωνα με την πρώτη, αποκλειστικός υπεύθυνος ήταν ο Ζούλας, ο οποίος έδρασε εντελώς αυτόβουλα. Προφορικές μαρτυρίες υποδηλώνουν ότι αιτία ήταν μια ερωτική αντιζηλία που είχε με τον Ψαρρό, ενώ έχει διατυπωθεί και η άποψη ότι το συμβάν ήταν εντελώς συμπτωματικό. Για παράδειγμα, ο γραμματέας του ΕΑΜ, Θανάσης Χατζής, αναφέρει ότι «ο Ζούλας είχε μια έντονη λογομαχία με τον αιχμάλωτο Ψαρρό και θυμωμένος φώναξε: «Μωρέ τι τον φυλάτε και δεν τον σκοτώνετε;». Ενας αντάρτης από τη συνοδεία πήρε τα λόγια του διοικητή του στα σοβαρά και τράβηξε μια ριπή με το αυτόματό του πάνω στον ατυχή συνταγματάρχη». Η εκδοχή αυτή επιδιώκει να υποβαθμίσει το γεγονός και είναι ασφαλώς πολύ απλοϊκή, αλλά κυρίως πολύ βολική για ένα τόσο ειδεχθές έγκλημα που κηλίδωσε ανεπανόρθωτα το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.

Το πιο λογικό είναι ότι ο στρατιωτικός ηγέτης της τρίτης μεγαλύτερης αντιστασιακής οργάνωσης δολοφονήθηκε ύστερα από εντολή ηγετικού στελέχους του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, κάτι που αφήνει δύο υποψήφιους θύτες, τον Γιώργο Σιάντο και τον Αρη Βελουχιώτη.

Το πιο ενοχοποιητικό στοιχείο για τον Σιάντο είναι το γεγονός ότι ο Ζούλας ήταν άνθρωπος της εμπιστοσύνης του και ενεργούσε υπό τις άμεσες εντολές του. Συγκεκριμένα, ο Σιάντος είχε αναθέσει στον Ζούλα να διαχειρίζεται τις υποθέσεις του 5/42, ενώ μπορεί να θεωρηθεί ασφαλές το ότι του είχε ανάψει και το πράσινο φως για να ενορχηστρώσει την τελική διάλυση του Συντάγματος. Από την άλλη μεριά, ο Ζούλας, σε μεταπολεμική μαρτυρία του, ενοχοποιεί τον Βελουχιώτη, υποστηρίζοντας ότι ο Αρης ήταν σύμφωνος με τη δολοφονία. Χωρίς ποτέ να ξεχνάμε ότι ένοχος ένοχον ου ποιεί, το βασικό ενοχοποιητικό στοιχείο για τον Βελουχιώτη δεν είναι η μαρτυρία Ζούλα, αλλά το γεγονός ότι ουσιαστικά αυτός διεύθυνε την επιχείρηση κατά του 5/42. Η επιβλητική παρουσία του στην περιοχή αφαιρούσε, σιωπηρά ή μη, την πρωτοβουλία από κάθε παρευρισκόμενο στέλεχος του ΕΛΑΣ. Συνεπώς, σύμφωνα με αυτήν την ερμηνεία, ο Βελουχιώτης -που παρέμεινε στο Κλήμα τέσσερις ημέρες μετά το τέλος της μάχης- είχε τον τελικό λόγο για ό,τι επακολούθησε και σίγουρα φέρει ευθύνη για τις μαζικές εκτελέσεις αιχμαλώτων ανταρτών του 5/42, στις οποίες, σύμφωνα με πολλές μαρτυρίες, συμμετείχαν και μαυροσκούφηδες. Σε έκθεσή του, εξάλλου, προς το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ παραδέχεται ότι ώθησε τις τοπικές δυνάμεις του ΕΛΑΣ «προς γραμμήν τοιαύτης και ανηλεούς εξοντώσεως», θεωρώντας πως ενέργησε «απολύτως προς το συμφέρον του αγώνος»

Η δολοφονία του συνταγματάρχη Ψαρρού ήταν ένα από τα κορυφαία κρούσματα βίας του «καταραμένου» 1944 που επιβεβαιώνει τον τετριμμένο γενικό κανόνα της κλιμάκωσης της βίας, καθώς κάθε πολεμική σύγκρουση πλησιάζει στο τέλος της. Ο Ψαρρός δολοφονήθηκε ακριβώς όταν το μίσος και η κούραση των αντιμαχομένων είχαν συσσωρευτεί. Σε αυτό το στάδιο, συνήθως, το σενάριο λέει ότι ο ένας αντιμαχόμενος βρίσκεται μια ανάσα από την εκπλήρωση του οράματος και γίνεται ανυπόμονα βίαιος, ενώ ο άλλος που οδεύει στην ήττα, απελπισμένα βίαιος.

Τα πιο εύκολα θύματα σε αυτή την περίπτωση είναι όσοι βρίσκονται ανάμεσα στους δύο αντιμαχόμενους και επιδιώκουν να διατηρήσουν την αυτοτέλειά τους. Οι συμβιβασμοί που αναγκάζονται να κάνουν συνήθως θεωρούνται ως προδοσία και από τα δύο άκρα και η πίεση που τελικά δέχονται είναι αμείλικτη. Οι μετριοπαθείς του κέντρου, εξάλλου, δεν διαθέτουν τον φόβο που προκαλεί ο αντίπαλος εξτρεμιστής του άλλου άκρου.

Τελικά, ακόμα και μετά το τραγικό του τέλος, η ηχώ του τρίτου πόλου του αντιστασιακού κινήματος εξακολουθούσε να προκαλεί τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα από εκείνα τα οποία προσδοκούσε να πετύχει. Η δολοφονία του συνταγματάρχη Ψαρρού ενίσχυσε τον αντικομουνισμό και όξυνε ακόμα περισσότερο την πόλωση μεταξύ του ΕΑΜ και των αντιπάλων του. Εδωσε έναν μάρτυρα στο αντιεαμικό στρατόπεδο, συμβάλλοντας έτσι στη συσπείρωσή του και την αποδυνάμωση των μετριοπαθών φωνών μέσα σε αυτό, ενώ έδωσε και ερείσματα νομιμοποίησης στον δωσιλογισμό. Επιπλέον, ήταν και ένα γεγονός που βάρυνε δραματικά στο συνέδριο του Λιβάνου, ένα κομβικό σημείο για την εξέλιξη της εμφύλιας σύγκρουσης, στο οποίο κατά πολλούς φυτεύτηκαν οι σπόροι του ματωμένου Δεκέμβρη.

* Ο κ. Αργύρης Μαμαρέλης είναι Research Fellow του London School of Economics.

Πηγή: Ενα φιλόδοξο εγχείρημα που απέτυχε | Ελλάδα | Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

*

Μια άλλη αφήγηση.

http://www.egolpion.com/542_psarros.el.aspx 

ΤΟ ΤΡΑΓΙΚΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ

5/42 ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΕΥΖΩΝΩΝ

 Ιωάννη Στ. Παπαθανασίου

Η τελευταία συγκινητική έκκληση του Ψαρρού

Κατά τις απογευματινές ώρες του Πάσχα, ο Ψαρρός ανεχώρησε από τη Σκάλα Καραΐσκου και, ακολουθώντας τον ανηφορικό δρόμο που επέπρωτο ν’ αποβεί, την επομένη, ο δρόμος του μαρτυρίου του, έφθασε στο Κλήμα.
Εκεί ο Ψαρρός συνέταξε και απέστειλε προς την ΕΚΚΑ και το ΣΜΑ την παρακάτω διακήρυξη την οποία την έστειλε –απίστευτο!– διά της V Ταξιαρχίας του ΕΛΑΣ, αποβλέποντας πιθανότατα να γνωστοποιήσει και στον ΕΛΑΣ την οριστική του απόφαση γι’ άμυνα μέχρις εσχάτων.

ΕΘΝΙΚΑΙ ΑΝΤΑΡΤΙΚΑΙ ΟΜΑΔΕΣ 5/42 ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΕΥΖΩΝΩΝ Αριθ. 634 Προς την ΕΚΚΑ (διά της V Ταξιαρχίας του ΕΛΑΣ) όπου: Δι’ εγγράφων της V Ταξιαρχίας του ΕΛΑΣ αποδίδεται εις Σύνταγμα και την Οργάνωσιν κατηγορία διά φόνους, και βιαιoπpαγiας κατά πολιτών και ανταρτών, διά λεηλασία και εκβιασμούς, ότι έλαβε εχθρικήν στάσιν απέναντι του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ κλπ. Πάντα ταύτα αποτελούν αμαρτωλήν πρόφασιν, καθ’ όσον η απωτέρα βλέψις του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ είναι να διαλύσει το Σύνταγμα, ούτως ώστε να είναι μόνον κύριον της καταστάσεως διά να επιβάλει τας απόψεις του. Προς τoύτo, η όλη, κατά του Συντάγματος, επiθεσις είχε παρασκευασθεί και μελετηθεί ευθύς μετά την απoτυχίαν των διασκέψεων της Πλάκας και, με τας ανωτέρω και άλλας συκοφαντίας, ηθέλησε το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ να δώσει ηθικόν έρεισμα εις την απρόκλητον ταύτην επίθεσιν και, επί τη βάσει των δικαιολογητικών τούτων, ηθέλησε να παραδώσωμεν τον οπλισμό και πυρομαχικά και να παραδοθούν οι Αξιωματικοί και οι αντάρτες του 5/42 ως αιχμάλωτοι εις τα τμήματα του ΕΛΑΣ. Η απόφασις του Συντάγματος να αποδυθή εις τον αμυντικόν τούτον αγώνα, τον οποίον του επέβαλε το ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, αποτελεί εκδήλωσιν της πλέον εντόνου διαμαρτυρίας του ενώπιον της Ιστορίας και του Ελληνικού Λαού διά πάσας τας κατηγορίας περί προδοτικών πράξεων και εκφυγής μας εκ του πνεύματος του απελευθερωτικού αγώνος. Κατόπιν όλων τούτων διά την διατήρησιν της τιμής των όπλων και δια το ακηλίδωτον του παρελθόντος της Οργανώσεως και του Συντάγματος, είναι αποφασιμένον μετά λύπης του διά το χυνόμενον αδελφικόν αίμα, το Σύνταγμα να αγωνισθεί δι’ όλων του των μέσων κατά της ούτω εξυφανθείσης υπό του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ εναντίον του επιθέσεως. Σ.Δ. τη 16 Απριλίου 1944 Ο Δ/ντής του 5/42 Συντ/τος Ευζώνων Δ. ΨΑΡΡΟΣ

Σ’ αυτή την κρίσιμη στιγμή ο Ψαρρός, ενώ, από την παραπάνω συγκλονιστική πράγματι διακήρυξη φαίνεται αποφασισμένος ν’ αγωνιστεί με όλα του τα μέσα σε περίπτωση επιθέσεως του ΕΛΑΣ,εν τούτοις δεν εκδίδει καμμιά διαταγή αγώνα δεν καθορίζει την αποστολή κάθε τμήματος του 5/42 αν ο ΕΛΑΣ επιτεθεί και δεν συντονίζει τις προσπάθειες που θα πρέπει να καταβάλουν οι Μονάδες του. Ακόμη δεν επισκέπτεται τους Λόχους, ούτε έδωσε οδηγίες και συγκεκριμένες αποστολές για άμυνα μέχρις εσχάτων στους επικεφαλής Αξιωματικούς.
Φαίνεται πως ο Συνταγματάρχης, στο βάθος της ψυχής του που δεν ήθελε τον αδελφοκτόνο πόλεμο, έμενε με την ελπίδα και με την ψευδαίσθηση πως έστω και την τελευταία στιγμή, θα ήταν δυνατόν ν’ αποφευχθεί μεγάλη αιματοχυσία, ύστερ’ από το δείγμα καλής θελήσεως που έδειξε με την απελευθέρωση των αιχμαλώτων του ΕΛΑΣ, που είχαν συλλάβει οι Μονάδες του.Ίσως περίμενε επέμβαση της ΠΕΕΑ ύστερ’ απ’ τις επιστολές που αντήλλαξαν. Εις μάτην όμως!

Γενική διάταξη του 5/42 το βράδυ της 16/4/44.

Το βράδυ της 16 Απριλίου, τα τμήματα του Συντάγματος ευρίσκοντο στις εξής θέσεις:
Τμήμα μικρής σχετικώς δυνάμεως, υπό τον Παπαιωάννου, στο υψ. 205, δυτικώς Κλήματος.
Ο 4^οςΛόχος Δεδούση στο Κλήμα ύψωμα 424. (Ανάληψη)
Δεξιά του το ΙΙ Τάγμα Καπετζώνη στο Μεσινό (χωριό), ύψωμα 485, Κοκκιναίοι.
Ακόμη Ανατολικότερα ο 2^οςΛόχος Ντούρου στο ύψωμα 529 (Άγιος Ηλίας).
Η τοποθεσία, που κατείχαν οι Μονάδες αυτές, ήταν φύσει οχυρά για άμυνα, με τα γνωστά όμως μειονεκτήματα (έλλειψη βάθους, ύπαρξη σε μικρή απόσταση του Κορινθιακού κόλπου).
Ο 5^οςΛόχος Κούτρα, Νότιοανατολικά της παραπάνω αμυντικής τοποθεσίας στη Σκάλα Καραΐσκου, επί πρανούς και επιπέδου τμήματος μήκους 2 χιλιομέτρων, εγκατεστημένος σε προφυλακές.
Ο 3^οςΛόχος Καϊμάρα και η μικρή ομάδα Παπαβασιλείου Πατυχάκη, Καραμαζάκη όπισθεν του 5^ουλόχου, ως εφεδρεία.
Η θέση του Συντάγματος όμως παρέμενε κρίσιμη παρά τις πρώτες αμυντικές επιτυχίες. Η απόφαση δε του ΕΛΑΣ να διαλύσει το Σύνταγμα είχε φανεί από το πρωί με την αποτυχούσα επίθεση του V Τάγματος Νικηφόρου από Ανατολών.

Γενική επίθεση του ΕΛΑΣ. Το τέλος του 5/42

Ανεξάρτητα από τις ενέργειες των Μονάδων της V Ταξιαρχίας του ΕΛΑΣ κατά του 5/42, που εξετέθησαν ανωτέρω,σχέδιο ενεργείας συνέταξε και ο Άρης ο οποίος για να το πραγματοποιήσει, μετεκάλεσε από την Ακαρνανία το Τάγμα Θανάτου, που προ 15θημέρου είχε επιστρέψει από την Ήπειρο, ύστερα από 4μηνο αγώνα εναντίον του ΕΔΕΣ, αφάνταστα καταπονημένο. Έχει Διοικητή το Λοχαγό Κων. Γιαννακουλόπουλο, ο οποίος, συμορφούμενος με τη διαταγή του Άρη, φθάνει στο Παλαιοξάρι, αφού διήνυσε 100 χιλιόμετρα πεζή μετά τριήμερη σύντονη πορεία. Αμέσως υπάγεται στο 36 Σύνταγμα του Ζούλα και παίρνει την ονομασία ΙΙΙ/36 Τάγμα.

Στις 13 Απριλίου τοποθετείται στη θέση από την οποίακατά το σχέδιο του Άρη, θα εξορμήσει κατά του 5/42. Η θέση αυτή είναι το άκρο αριστερό της τοποθεσίας του Συντάγματος, απέναντι του 4^ουλόχου του Δεδούση. Το Τάγμα οργανώνει, προχείρως, τις θέσεις που κατέλυσε, καθώς και παρατηρητήρια σε όλο το, απεναντί του,μέτωπο, από το οποίο απέχει μόλις 300 περίπου μέτρα. Από τις συνεχείς και ουσιαστικές παρατηρήσεις που έκαναν οι άνδρες του εγνώρισαν καλά τη μορφή του εχθρικού των εδάφους, τη δύναμη που το κατείχε, τα όπλα και τις θέσεις των που διέθετε ο αντίπαλος, καθώς και τη καθημερινή ζωή και συμπεριφορά των ανδρών που το υπεράσπισαν. Έτσι απέκτησαν τις πληροφορίες που εχρειάζοντο για τον καθορισμό του τρόπου με τον οποίο θα επετίθεντο.

Σε κοινή σύσκεψη με τον Άρη, το Ρήγο και το Ζούλα απεφάσισαννα εκδηλώσουν την επίθεση στις 2 μετά τα μεσάνυκτα της 16^ηςπρος την 17 Απριλίου, δηλαδή τηννύκτα του Πάσχαπρος τη Δευτέρα της Διακαινησίμου. Ακόμα καθόρισαν πως το βασικό ρόλο θα έπαιζε τοΤάγμα Θανάτου, ενισχυμένο με λόχο από άλλη Μονάδα και βοηθούμενο από πυκνά πυρά όλμων, πολυβόλων και οπλοπολυβόλων των άλλων Μονάδων του ΕΛΑΣ.

Πράγματιστις 2:15 ώρα μετά τα μεσάνυχτα, οι αντάρτες του Τάγματος Θανάτου εκινήθησαν με προσοχή και αθόρυβα προς τις θέσεις του Δεδούση. Στις 2:45, όταν έφθασαν σε απόσταση μόλις 100 μέτρων από αυτούς, έγιναν αντιληπτοί από τους αμυνομένους οι οποίοι άρχισαν να τους βάλουν. Συγχρόνως ετέθη σε λειτουργία όλος ο οπλικός μηχανισμός τόσον εκ μέρους του 4^ουλόχου του 5/42, όσον και του ΕΛΑΣ.

Έτσι άναψε όλη η γραμμή του μετώπου. Οι αντίπαλοι εμάχοντο με σθένος ανάμεσα σ’ ένα ορυμαγδό από βολές τουφεκίων, ριπές αυτομάτων και εκρήξεις όλμων και χειροβομβίδων. Συγχρόνως ο απόηχος από άγριες φωνές ανθρώπων που εκινούντο μέσα στην νύκτα και έρχονταν στα χέρια με άλλους, έφθαναν στ’ αυτιά, όσων ήσαν κοντά στο πεδίο τηs μάχης.
Κι’ όλος αυτός ο χαλασμός κόσμου εβάσταξε μισή ώρα. Με το περασμά της τρεις πράσινες φωτοβολίδες από το ύφωμα Αναλήψεως εδειξαν πως ο ΕΛΑΣ, είχε κατορθώσει να καταλάβει την κύρια γραμμή αμύνης του 5/42 και να κάμψει την αντίστασή του.

Ησύντομη έκβαση της μάχης δεν θα πρέπει να παραπλανήσει και να εκληφθεί ότι η επικράτηση του ΕΛΑΣ ήταν εύκολη. Πολύ δε περισσότερο να θεωρηθεί ότι οι άνδρες του 4^ουλόχου Δεδούση δεν αμύνθηκαν σθεναρά. Οι στρατιωτικοί γνωρίζουν ότι σε νυκτερινές καταδρομικές ενέργειες εναντίον οχυρωμένων μεν θέσεων αλλά χωρίς βάθος και με λίγες εκατοντάδες εμπλεκομένων ανδρών όπως η υπ’ όψη, οι επιτιθέμενοι θα πρέπει να επικρατήσουν μέσα στη πρώτη ώρα αλλιώς θα συντριβούν! Η απόσταση που χωρίζει το θρίαμβο από την καταστροφή είναι ελάχιστη και ο παράγων τύχη αποφασιστικός!
Στο Παράρτημα με αρ. 6 του παρόντος περιλαμβάνεται η έκθεση του Διοικητή του Τάγματος Θανάτου (δηλαδή οι μαυροσκούφηδες του Άρη) του πλέον επίλεκτου τμήματος του ΕΛΑΣ όπου στην αρκετά παραστατική και αξιόπιστη περιγραφή της επίθεσης αυτό ακριβώς επιβεβαιώνει. Δευτερόλεπτα πριν δώσει το σύνθημα του τελικού άλματος εφόδου ο Λοχαγός Κ. Γιαννακουλόπουλος βρίσκεται σε δεινή θέση και σκέφτεται:«Αν δεν τελειώσουμε σ’ ένα λεπτό τότε εχάσαμε ή μάλλον εχαθήκαμε». Δυστυχώς για το 5/42 η έφοδος των μαυροσκούφηδων του ΕΛΑΣ ήταν επιτυχής!

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΘΥΣΙΑΣ

Μετά τη κατάληψη του υψώματος «Ανάληψη» η άμυνα του Συντάγματος κατέρρευσε ακαριαία. Η έλλειψη βάθους για την ανασύνταξη των υποχωρούντων, με την ενίσχυση κάποιας εφεδρείας, σε δεύτερη γραμμή αμύνης απέβη μοιραία. Το ίδιο και η έλλειψη σχεδίου ενεργείας από τον ηγέτη του Συντάγματος.
ΤοΙΙ Τάγμα Καπετζώνη, που οι άνδρες του κατήγοντο από την περιοχή Ευπαλίου – Κλήματος, δεν εβοήθησαν τον δοκιμαζόμενο 4^ολόχο Δεδούση με πυρά ή με εκδήλωση αντεπιθέσεως κατά του αριστερού του Τάγματος Θανάτου του ΕΛΑΣ όπως φοβόταν ο Διοικητής του τελευταίου. Αυτοδιαλύθηκε και οι αντάρτες του διέφυγαν προς τους τόπους καταγωγής των.

Ο2^οςΛόχος του Ντούρου, που μάλλον μικρή απασχόληση, για τον εχθρό εξεδήλωσε συνεπτύχθη και μ’ επικεφαλής το Διοικητή του, διέφυγε προς Ανατολάς και συναντήθηκε με άλλες Μονάδες όπως θα εκτεθεί κατωτέρω.
Ο Διοικητήςτου 3^ουΛόχου Καϊμάρας, λίγο μετά την εκδήλωση της επιθέσεως, μαζί με 67 αντάρτες του, φθάνει στο Σταθμό Διοικήσεως του 5^ουΛόχου του Κούτρα, και του ανακοινώνει ότι η γραμμή αμύνης του Συντάγματος «έσπασε» ότι δεν μπορούσε να γίνει αντεπίθεση και ότι ο Ψαρρός έχει κατέβει στη Σκάλα Καραΐσκου. Ο Κούτρας συμφώνησε ότι ήταν αδύνατη η διενέργεια αντεπίθεσης. Η στιγμή ήταν κρίσιμη. Οι δύο διοικητές των λόχων απεφάσισαν να κινηθούν με τους άνδρες των προς Ανατολάς και ν’ ανατρέψουν το V Ανεξάρτητο Τάγμα τουΝικηφόρου, που υπελόγιζαν να το συναντήσουν στην ίδια περιοχή, που το είχαν αφήσει, κυνηγημένο, την προηγούμενη ημέρα.

Ύστερα όμως από μικρή διαδρομή και για ν’ αποφύγουν συνάντηση με το Τάγμα αυτό του ΕΛΑΣ, άλλαξαν γνώμη και κατεύθυνση πορείας και κινήθηκαν προς Βορράν κατά μήκος του Χειμάρρου Μαραθιάς. Συνέχισαν τέλος την πορεία των, και έφθασαν, ύστερα από κινδύνους και ταλαιπωρίες στους τόπους της καταγωγής των.
Οι Λόχοι των (3^οςκαι 5^ος) έμειναν μόνοι των, και αποκόπηκαν από τους Διοικητές των.
Εκινήθησαν και αυτοί προς Ανατολάς, κατά μήκος του στενού διαδρόμου μεταξύ βουνού και παραλίας χωρίς εμπόδια, γιατί το V Τάγμα του ΕΛΑΣ είχε μετακινηθεί προς Βορράν για να λάβει μέρος στη μάχη του Κλήματος, ανέτρεψαν ασήμαντες, ασυντόνιστες και πρόχειρες αντιστάσεις του εφεδρικού ΕΛΑΣ που συνάντησαν στη διαδρομή τους και έφθασαν στα Τριζόνια.
Εκεί συναντήθηκαν με τους υποχωρήσαντες από τον 2^οΛόχο και χωρίστηκαν σε 2 τμήματα. Το ένα, το μεγαλύτερο, συνέχισε τη πορεία του και οι άνδρες που το αποτελούσαν έφθασαν, ύστερα από μεγάλες ταλαιπωρίες, στα χωριά των. Το άλλο, υπό τον Μπαϊζάνο και με το Ντούρο, διαπεραιώθηκε, με βενζινόπλοιο, στην Πάτρα. Ακόμη προς Ανατολάς εκινήθησαν και διεσώθησαν ο Παπαβασιλείου, ο Φαρμάκης, ο Καραμαζάκης και ολίγοι αντάρτες των ανεξαρτήτων Μονάδων του 5/42.

Ο 4^οςΛόχος, που ήταν ο κύριος αντικειμενικός στόχος του ΕΛΑΣ, εδέχθη όλο, σχεδόν το βάρος της επιθέσεως το οποίο δεν κατώρθωσε να υπομείνει. Είχε στη διάθεσή του τα πυρά του μοναδικού όλμου και των δύο βαρέων πολυβόλων του Συντάγματος, που ήσαν εγκατεστημένα στο ύψωμα της Αναλήψεως.
Με την έναρξη της επιθέσεως το ύψωμα αυτό εδέχθη ισχυρό βομβαρδισμό από εχθρικούς όλμους και καταιγιστικά πυρά πολυβόλων, οπλοπολυβόλων και τουφεκίων και, πολύ γρήγορα και χειροβομβίδων. Από τα πρώτα βλήματα των όλμων ετραυματίσθη σοβαρότατα ο χειριστής του όλμου Υπολοχαγός Στρατολογικού Αντώνης Κουκουτιανόγλου, ύστερ’ από λίγο, υπέκυψε. Μετά 15 λεπτά βρέθηκε στη θέση του όλμου ο Βλάικος, ο οποίος θέλησε να τον θέσει σε λειτουργία, αλλ’ εις μάτην. Έτσι ο λόχος στερήθηκε ενός ισχυρού μέσου πυρός. Τα δύο πολυβόλα, με χειριστές τους αδελφούς Ιωάννη και Κωνσταντίνο Ψαρρό, (μακρινοί συγγενείς του Διοικητή του 5/42) έβαλαν κατά των εχθρικών τμημάτων αλλά στα τυφλά λόγω της νύκτας. Έπαψαν να βάλουν όταν οι ΕΛΑΣίτες έφθασαν δίπλα των και τους αιχμαλώτισαν. Αφέθηκαν όμως ελεύθεροι γιατί μεταξύ των επιτιθεμένων, ήταν και ο Ανθυπολοχαγός του ΕΛΑΣ Μεσολογγίτης (Κολοτούρος) που θέλησε έτσι ν’ ανταποδώσει τη χάρη της απελευθερώσεως του από τον Ψαρρό τη προηγούμενη, μετά τη Μάχη Μαραθιά (16/4/44).

ΟΔεδούσης, παρά τις ψύχραιμες επεμβάσεις του στη διάρκεια της επιθέσεως δεν κατόρθωσε μετά την κατάληψη από τον εχθρό, του δεσπόζοντος υψώματος της Αναλήψεως, να συγκρατήσει τους αντάρτες του, οι οποίοι, έως εκείνη τη στιγμή εμάχοντο με ακμαίο ηθικό. Έτσι, άρχισε η διαρροή των ανταρτών, που τους ακολούθησε, μοιραίως, και ο Δεδούσης. Άργησε όμως, γιατί έφθασε στη Σκάλα Καραΐσκου μόλις στις 8:30 το πρωί με 35 περίπου αντάρτες. Εκεί, στην παραλία, ο Δεδούσης συναντήθηκε με τον Ψαρρό. Ακολούθησε χαρακτηριστικός διάλογος μεταξύ των, που καταγράφει ο αδελφός του Δεδούσης Ιωάννης στη σελίδα 85 του βιβλίου του: «Θύμιος Δεδούσης. Ο εθνομάρτυς αγωνιστής» εκδόσεως 1949.

Δεδούσης:Συνταγματάρχα μου πρέπει να φύγωμεν.
Ψαρρός:Εγώ θα παραδοθώ.
Δεδούσης: Θα μεiνετε αιχμάλωτος;
Ψαρρός:Δεν βαριέσαι; Σ’ Έλληνες θα πέσω.
Δεδούσης:Εγώ δεν πρόκειται να μείνω. Όσοι θέλουν να με ακολουθήσουν.

Τον ακολούθησαν μόνον 5 μεταξύ των οποίων και ο Υπολοχαγός Καλλικάντζαρος και ο Αεροπόρος Μπουρδάκος. Οι άλλοι 30 περίπου, χωροφύλακες κατά το πλείστον, έμειναν στη Σκάλα.

Ο Δεδούσης, όμως, κατά τη κίνηση του στον παραλιακό δρόμο διεπίστωσε την ύπαρξη στην περιοχή αυτή ανδρών του V Τάγματος του ΕΛΑΣ, που είχε λάβει μέρος στη μάχη του Κλήματος, αλλά, μετά την υποχώρηση των Τμημάτων του 5/42, έσπευσε προς τη Σκάλα Καραΐσκου για να φράξει την οδό διαφυγής, που την προηγούμενη την αφήκε ελευθέρα. Έτσι, κατάφεραν μεν οι πρώτοι υποχωρήσαντες να εύρουν την οδό ελεύθερη, όχι όμως και ο Δεδούσης με την ομάδα του, οι οποίοι υποχρεώθηκαν ν’ αλλάξουν κατεύθυνση, να κινηθούν, με πολλές προφυλάξεις, προς Βορράν, στο βουνό και να κρυφθούν όλη την ημέρα σε πυκνή συστάδα θάμνων. Από τον πρόχειρο κρυψώνα τους άκουαν να διέρχονται συνεχώς ΕΛΑΣίτες, που τους αναζητούσαν, με αποτέλεσμα να περάσουν πολλές ώρες τρομερής αγωνίας. Τη νύκτα, με τη συνδρομή ποιμένων της περιοχής, φίλα φρονούντων προς το 5/42, κατώρθωσαν ν’ απομακρυνθούν από εκεί και, μετά διήμερον να φθάσουν στον Άγιο Γεώργιο και κατόπιν, στην Αθήνα.

Οι 30 όμως αντάρτες που έμειναν στη Σκάλα, Καραΐσκου εξαντλημένοι και ανήμποροι να περπατήσουν, συνελήφθησαν από τον ΕΛΑΣ, μεταφέρθηκαν στο Παλαιοξάρι, υποβλήθηκαν σε φρικτά βασανιστήρια και τελικά, εξετελέσθηκαν ομαδικά.

ΟΨαρρός, λόγω της ραγδαίας εξελίξεως των γεγονότων δεν πρόλαβε να επέμβει αποτελεσματικώς με την εφεδρεία του Συντάγματος. Έτσι αργά εγκατέλειψε το Κλήμα και μαζί με τον υπασπιστή του, Έφεδρο Ανθυπολοχαγό Παπαγεωργίου, έφθασε στη Σκάλα Καραΐσκου. Μετά τη συνάντησή του με το Δεδούση και την απόφασή του να μείνει εκεί,συνελήφθη από ομάδα μαυροσκούφηδων του Άρη και οδηγείτο προς Κλήμα.Καθ’ οδόν συνάντησε το Νικηφόρο του ΕΛΑΣ, ο οποίος, μετά σύντομη συνομιλία των, παρέλαβε αυτός τον αιχμάλωτο, απεμάκρυνε τους μαυροσκούφηδες και τον παρέδωσε σε ομάδα της εμπιστοσύνης του από το Τάγμα του, με την εντολή να τον οδηγήσουν στη Διοίκηση της Ταξιαρχίας, στον Άγιο Ηλία. Έδωσε, επιπρόσθετα, εντολή να μην αφήσουν κανένα να τον πειράξει, κάνοντας, εν ανάγκη, χρήση και των όπλων αν κανείς τον ενοχλήσει.

Στο δρόμο, όμως, συνήντησαν το Ζούλα, το Διοικητή του 36^ουΣυντάγματος του ΕΛΑΣ, που κατήρχετο, έφιππος στη Σκάλα Καραΐσκου.Ο Ζούλας, μόλις αντίκρυσε τον Ψαρρό, που τόσο μισούσε, εξοργίσθη, τον εξύβρισε βάναυσα και, μετά βραχύ διάλογο, διέταξε την εκτέλεσή του, η οποία επραγματοποιήθη αμέσως. Οι ριπές του αυτομάτου τον έπληξαν στο μέτωπο και το στήθος.Κατά πληροφορίες του Παπαγιαννόπουλου, που περιλαμβάνονται στις σελίδες 92 και 93 του βιβλίου του, «5/42-Ψαρρός» εκδ. 1981,ο Ζούλας εβύθισε στο λαιμό του ημιθανούς Ψαρρού, τη μάχαιρά του με τόση λύσσα, ώστε οι χείρες του εβάφηκαν με το αίμα του θύματος.Ευθύς αμέσως κατεκρεουργήθη και ο Παπαγεωργίου, εκεί όπου κατέκειτο αιμόφυρτος ο Αρχηγός του. Στη συνέχεια ο Ζούλας διέταξε και φόρτωσαν το πτώμα του Ψαρρού και το μετέφεραν στο Κλήμα, όπου παρέμεινε άταφο για πολύ χρόνο, ενώ παρήλαυναν χλευάζοντάς το πολλοί αντάρτες του ΕΛΑΣ.

Ήταν τόσο το μίσος του Ζούλα προς τον Ψαρρό ώστε την επομένη της δολοφονίας του, οδήγησε στο νεκροταφείο του Κλήματος τον αγρίως βασανιζόμενο Παπαγιαννόπουλο, τον αντιπρόσωπο του 5/42 στη διάσκεψη που επρόκειτο να γίνει στο Ραυτόπουλο αλλά είχε συλληφθεί αιχμάλωτος μαζί με τον Γιακουμάκη, του έδειξε το άταφο πτώμα του Ψαρρού και του είπε:Τον βλέπεις αυτόν; Ο Ψαρρός πέθανε σε πέντε λεπτά. Εσύ θα πεθαίνεις επί πέντε ημέρες! Τράβα τώρα!
Ευτυχώς ο Τάκης Παπαγιαννόπουλος διασώθηκε και αναδείχθηκε μεταπολεμικά σε διαπρεπή δημοσιογράφο.

Όργια των ΕΛΑΣιτών σε βάρος ανταρτών του 5/42

Τη διάλυση του 5/42 ακολούθησε όργιο βαναυσοτήτων. Πολλοί από τους συλληφθέντες αιχμαλώτους εφονεύθησαν επί τόπου. Από τα συγκεντρωθέντα μέχρι σήμερα στοιχεία οι παρακάτω Αξιωματικοί και αντάρτες του 5/42 βρήκαν τον θάνατο μέσα στη πρώτη βδομάδα από τη διάλυση του εκεί, στις πλαγιές και στις χαράδρες του Κλήματος:

Ας σημειωθεί ότι τα θύματα του Συντάγματος από τα πυρά του ΕΛΑΣ ήταν ελάχιστα.Οι αιχμαλωτισθέντες όμως άνδρες του 5/42 όχι μόνον εκτελέσθηκαν τελικά κατά τον αγριότερο τρόπο, αλλά υπέστησαν και φρικτά βασανιστήρια πριν εκτελεσθούν.Ο πιο πάνω κατάλογος είναι τραγικά εύγλωττος. Οπωσδήποτε δε είναι ακόμα μακρύτερος γιατί οι εκτελέσεις των ανδρών, συγγενών ή και οπαδών του 5/42 συνεχίστηκαν και τις επόμενες εβδομάδες ώστε τελικά ο αριθμός των αδικοχαμένων πατριωτών να φθάσει τους 250. Ο τότε Δ/τής του 3ου Λόχου Γ. Καϊμάρας στο βιβλίο του της ιστορίας του 5/42,αναφέρει ονομαστικώς τους 301 νεκρούς αντάρτες και οπαδούς του Συντάγματος. Από αυτούς είναι ζήτημα αν υπερβαίνουν τους 50 οι πεσόντες από Γερμανούς και ΕΛΑΣίτες πριν από τη τελική μάχη του Κλήματος. Αναμφίβολα επρόκειτο για έναμαζικό και θηριώδες ΕΓΚΛΗΜΑ, επειδή οι αιχμάλωτοι πολέμου ΔΕΝ εκτελούνται εκτός αν έχουν διαπράξει αξιόποινες πράξεις και έχει προηγηθεί δικαστική απόφαση.

Στον ανταρτοπόλεμο βέβαια (και σαν τέτοιος νοείται μόνο ο εναντίον δυνάμεων κατοχής ή συνεργατών τους) οι εκατέρωθεν αιχμάλωτοι δεν καλύπτονται από καμμία συνθήκη και η τύχη τους είναι προκαθορισμένη. Αλλά μεταξύ συμμαχικών οργανώσεων που σε δεδομένη στιγμή βρέθηκαν αντιμέτωπες, η δολοφονία αιχμαλώτων αποτελεί άνανδρη και βάρβαρη πράξη που προφανώς στόχευε στη κατατρομοκράτηση του πληθυσμού και δη των αντιφρονούντων.
Το 5/42 είχε συλλάβει, τον τελευταίο πριν τη διάλυσή του μήνα όταν επήλθε η ρήξη με τον ΕΛΑΣ, εκατοντάδες άνδρες του τελευταίου τους οποίους στο σύνολό τους ελευθέρωσε μετά σύντομη κράτηση, γιατί τόσο ο Ψαρρός όσο και οι άνδρες του, χωρίς εξαίρεση, πίστευαν ότι και οι αιχμάλωτοι του ΕΛΑΣ ήσαν Έλληνες αγωνιστές αλλά και ότι η Εθνική Ενότητα δεν μπορούσε να επιζήσει εάν εχύνετο αίμα αδελφικό.

Είναι επίσης εξαιρετικά δυσάρεστο, αν όχι απογοητευτικό, το γεγονός ότι τα οστά των πεσόντων ήσαν σκορπισμένα μέχρι της εποχής που άρχισε η ανέγερση του Μαυσωλείου, δηλαδή επί είκοσι περίπου χρόνια, στις θέσεις όπου εκτελέσθηκαν!! Δεν θά’ πρεπε να είχαν προ μακρού αναζητηθεί από τους οικείους των ή ακόμα και από τους επιζήσαντες συναγωνιστές των;

Ακόμα και για τον Ψαρρό ήταν υπερβολικός ο χρόνος που έμεινε θαμμένος μεν αλλά ξεχασμένος στο μικρό νεκροταφείο του Κλήματος. Η Ελληνική Πολιτεία είχε καθήκον να τον τιμήσει για τη προσφορά του στην Εθνική Αντίσταση και τη θυσία του, το οποίο ΟΥΔΕΠΟΤΕ επετέλεσε. Αλλά αυτό δεν είναι κάτι το ασύνηθες για την Ελληνική πραγματικότητα.

Όσοι από τους αιχμαλώτους δεν εξετελέσθηκαν συγκεντρώθηκαν στο σχολείο του Κλήματος, όπου υπέστησαν φρικτά και απίστευτα βασανιστήρια που δεν μπορεί ν’ αναγραφούν.Υπήρξαν δραματικές περιπτώσεις αιχμαλώτων, οι οποίοι επί ημέρες εβασανίζοντο κάτω από ανατριχιαστικές συνθήκες για να εξαναγκασθούν να προβούν σε φανταστικές αποκαλύψεις, διαπομπεόμενοι ανάνδρως και υφιστάμενoι βαναύσως ανομολογήτους εξευτελισμούς ώστε πολλοί εξ αυτών, ηύχοντο να είχαν ακολουθήσει την τύχη των νεκρών. Οι περισσότεροι από τους αιχμαλώτους, αιμάσσοντες, πεινώντες, ημίγυμνοι, εξουθενωμένοι εσύρθησαν δέσμιοι σε απαίσιες φυλακές, όπου υπέστησαν όλη τη φρίκη ενός ηθικού και σωματικού μαρτυρίου.

Για παράδειγμα,ο Ταγματάρχης Γιακουμάκης ζητούσε με απεγνωσμένη έκκληση από τους συγκρατουμένους του, να του κόψουν με ξυραφάκι τις φλέβες για ν’ απαλλαγεί από τους πόνουςπου του προκαλούσαν οι χαρακιές με μάχαιρες στις σάρκες του στις οποίες έρριχναν αλάτι, ακόμη και καυτό λάδι. Ο Παπαγιαννόπουλος υπέστη ανάλογα βασανιστήρια και τελικά, ερρίφθη στις φυλακές Καρπενησίου.Του ιατρού Πιλάλα αφήρεσαν από τα πόδια τα νύχια και κατόπιν, τα έκαιγαν με καυτά σίδερα.Μόνον τον Ανθυπολοχαγό Αγραφιώτη άφησε ελεύθερο ο συμμαθητής του στη Σχολή Ευελπίδων Νικηφόρος, ο οποίος έθεσε υπό την προστασία του και τον Βλάϊκο.

Οι αξιωματικοί Βασιλ. Τσίρης, Ιωάν. Στέγγος και Γεώργ. Στάμου, μετά τα βασανιστήρια, μετήχθησαν όπως και οι Γιακουμάκης και Παπαγιαννόπουλος στις φυλακές Καρπενησίου. Όλοι οι παραπάνω αλλά και οι Πιλάλαc και ο Βλάικοc υποχρεώθηκαν να προσχωρήσουν στον ΕΛΑΣ από τον οποίο απεχώρησαν αμέσως μετά την απελευθέρωση.
Ύστερα από 15 περίπου ημέρες μίλησε στο Σχολείο του Κλήματος προς τους αιχμαλώτους ο Ρήγος, ο οποίος, κάνοντας έκκληση στον πατριωτισμό τους (!) τους παρεκίνησε να ενταχθούν με τη θέλησή τους στον ΕΛΑΣ και να συνεχίσουν, όπως πρώτα, να πολεμούν τον κατακτητή μέχρις ότου απελευθερωθεί η Ελλάδα. Μετά την ομιλία μερικοί από τους αιχμαλώτους δήλωσαν προσχώρηση αλλά στον εφεδρικό ΕΛΑΣ των χωριών των. Τους υπόλοιπους, εκτός των Αξιωματικών, τους άφησαν ελεύθερους.

Άγρια καταδίωξη υπέστησαν και οι οπαδοί του 5/42 στην περιοχή της Φωκίδος. Μία πρωτοφανής τρομοκρατία εξαπελύθη κατά των οπαδών του που τους ανάγκασε να σταματήσουν κάθε δραστηριότητα.Έτσι το ΕΑΜ εκυριάρχησε πλήρως και στη περιοχή αυτή της Ρούμελης.

Το τέλος του 5/42.

Από το μεσημέρι της 17 Απριλίου 1944 το 5/42 Σύνταγμα, το ένοπλο τμήμα της ΕΚΚΑ αλλά και της ενόπλου Εθνικής Αντιστάσεως κατά των κατακτητών, έπαυσε να υπάρχει.
Και ο Συνταγματάρχης Ψαρρός, με 70 περίπου Αξιωματικούς και αντάρτες, που όλοι των προσέφεραν στον αγώνα του υπόδουλου έθνους έπεσαν από τις βολές αυτομάτων όπλων, που ερρίφθησαν όχι από τους κατακτητές αλλά από άλλους Έλληνες, θυσία στο βωμό των σκοταδιστικών και ολοκληρωτικών επιδιώξεων του ΚΚΕ. Ας είναι αιωνία η μνήμη αυτού του κήρυκα της Εθνικής Ενότητας και ας φρονηματίζει στο μέλλον όλους τους Έλληνες για να μη ξανασυμβούν ανάλογες πράξεις.

Η αναγγελία του φόνου του Ψαρρού.

Τη διάλυση του 5/42 και τη δολοφονία του Ψαρρού την ανήγγειλαν στο Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ και στη ΠΕΕΑ με τα εξής τηλεγραφήματα:

(Πρώτο τηλεγράφημα)

Προς την ΠΕΕΑ και το Γενικόν Στρατηγείον Επετεύχθη πλήρως διάλυσις 5/42 δυστυχώς αιματηρώς στοπ. Εκ των ημετέρων δύο νεκροί και ελάχιστοι τραυματίαι. Συνταγματάρχης Ψαρρός Ταγματάρχης Καπετζώνης και άλλοι Αξιωματικοί έπεσαν μαχόμενοι στοπ. 5/42 νεκροί και τραυματίαι ανεξακρίβωτοι μέχρι στιγμής στοπ. Αιχμάλωτοι υπέρ τους 100. Λάφυρα οπλισμός πυρομαχικά άφθονα. Ανευρέθησαν τρόφιμα Ερυθρού Σταυρού προοριζόμενα για διάφορες περιοχές άτινα είχε κατακρατήσει το 5/42 στοπ. Οι άνδρες του 5/42 έφεραν στέμμα, τραγουδούσαν του ‘Άητού ο γυιός» έπαιζαν με σάλπιγγες στοπ. Μένω κατάπληκτος από ανωτέρω μορφήν εκδηλώσεως πίστεως ΕΚΚΑ – 5/42 στον αγώνα υπέρ της Λαϊκής Δημοκρατίας. Λαός περιοχής υnεδέxθη ενθουσιώδως τμήματα μας. Άρης Βελουχιώτης

Προφανώς το τηλεγράφημα παρουσιάζει τις εξής ανακρίβειες πέραν βεβαίως από τον σαρκασμό του αρχικαπετάνιου του ΕΛΑΣ για την ιδεολογία της ΕΚΚΑ:
1) Ο Ψαρρός δεν έπεσε μαχόμενος αλλά εδολοφονήθη εν ψυχρώ.
2) Ο Καπετζώνης δεν έπεσε αλλά επέζησε.
3) Τρόφιμα του Ερυθρού Σταυρού δεν είχε το 5/42. Τον εφοδιασμό του τον πραγματοποιούσε με αγορές στο ελεύθερο εμπόριο τοις μετρητοίς.
(Δεύτερο τηλεγράφημα)

Α.Π.348/1340 ΔεσποτόπουλονΠέμπτη Ταξιαρχία ανέφερε στοπ. Νύκτα 16ης προς 17ην δια αιφνιδιαστικής επιθέσεως διελύθη 5/42 – ΕΚΚΑ και εξεκαθαρίσθη περιοχή.Παπασταματιάδης

Οι ευθύνες της ΠΕΕΑ για τη διάλυση του 5/42.

Ας εξετάσουμε δι’ ολίγων, πως διαγράφονται οιευθύνες της ΠΕΕΑσε ότι αφορά την τύχη του 5/42. Προφανώς η ΠΕΕΑ έπρεπε να δεσπόζει πλήρως επί όλων των πολιτικών και Στρατιωτικών οργάνων της περιοχής των βουνών, των οποίων αποτελούσε την κυβέρνηση. Ήταν το ύπατο Εθνικό και Πολιτικό σώμα και, πέραν της εκτελεστικής εξουσίας διέθετε και νομοθετική αρμοδιότητα γιατί δεν είχε εκλεγεί εθνική αντιπροσωπεία (Βουλή). Τυπικά ήταν το παν. Υπ’ αυτήν υπήγετο ο ΕΛΑΣ διά του Γραμματέως (Υπουργού) των Στρατιωτικών Μάντακα αλλά και το ΚΚΕ με τον Γραμματέα Εσωτερικών Γ. Σιάντο. Μιά τέτοια ΠΕΕΑ είχε όλες τις δυνατότητες (τυπικά πάντα) να διατηρεί τις ισορροπίες μεταξύ των στενών κομματικών συμφερόντων οιουδήποτε των μελών της και της αποτελεσματικής αντιμετωπίσεως και επιλύσεως των προβλημάτων, που ανεφύοντο στην ελεύθερη ορεινή Ελλάδα. Και βεβαίως να επαναφέρει στον ορθό δρόμο τους» αδιαλλάκτους» του ΕΛΑΣ, υποστηριζόμενη, μάλιστα, και από τους μετριοπαθείς και εχέφρονες του τελευταίου -γιατί υπήρχαν και τέτοιοι στον ΕΛΑΣ.
Το έπραξε; τα αποτελέσματα λένε: Όχι!

Ακόμη είναι βέβαιον πως ο Γραμματέας επί των Στρατιωτικών Μάντακας ελάμβανε τακτικά γνώση για τις εξελίξεις της πολεμικής αντιπαράθεσης του ΕΛΑΣ με το 5/42. Επομένως έπρεπε να λάβει κάθε μέτρο για την εξομάλυνση αυτής της καταστάσεως.
Το έλαβε; Τα αποτελέσματα λένε: Όχι!

Τέλος ο ΕΛΑΣ υπήγετο στο Μάντακα. Επομένως κάθε ενέργεια του πρώτου εναντίον, άλλης Οργανώσεως έπρεπε να ελέγχεται ή να διετάσσετο από τον δεύτερο: Αυτό υπαγόρευε η λογική και η στρατιωτική τάξη.
Αυτό έγινε; Τ’ αποτελέσματα λένε: Όχι!

Έτσι, στην περίπτωση του 5/42 παρουσιάζεται το εξής οξύμωρο:Η ΠΕΕΑ αγνοεί τι διαδραματίζεται σε ανώτατο κλιμάκιο του ΕΛΑΣ. Η V Ταξιαρχία και ο Άρης υποκαθιστούν το Γραμματέα των Στρατιωτικών και την ΠΕΕΑ. Απευθύνουν δραματικά τελεσίγραφα, μεσούντος, του Απριλίου, εναντίον του ανισχύρου 5/42, χωρίς να γνωρίζει ή να φαίνεται πως δεν γνωρίζει, το σοβαρότατο αυτό, γεγονός ο φυσικός των προϊστάμενος, ο Μάντακας.

Από όλα όσα συνέβησαν προκύπτει ότι ο Μπακιρτζής -ο Πρόεδρος της ΠΕΕΑ- μόλις στις 3 Απριλίου αποστέλει επιστολή στον Ψαρρό με την οποία πλέκει το εγκώμιο του ΕΛΑΣ και τον παροτρύνει να μετάσχει προσωπικώς στην ΠΕΕΑ. Ο Ψαρρός του απαντά, στις 9/4/44 με τη γνωστή επιστολή του (που παραθέσαμε προηγουμένως αυτούσια) τη τόσο συναινετική για την ολοκλήρωση της εθνικής ενότητος. Αν κρίνουμε την παρα-πάνω απάντηση του Ψαρρού και τον χαρακτήρα του (που τον ήξερε σε βάθος ο συνεργάτης του Μπακιρτζής από την αρχή της συνεργασίας των το 1941), κατηγορηματικοτέρα και επισημοτέρα αποδοχή της προτάσεως του Προέδρου της ΠΕΕΑ δεν ήταν δυνατόν να γίνει. Και ο πλέον ανίδεος Έλληνας θα ερωτήσει: Απάντησε η ΠΕΕΑ; Όρισε τόπο, χρόνο και αντιπροσωπεία για τις συζητήσεις;
Η απάντηση είναι: Εκείνη (η ΠΕΕΑ) εσιώπησε.

Εν τω μεταξύ ισχυρές μονάδες του ΕΛΑΣ, από τις μαχητικότερες, όπως το Τάγμα Θανάτου, συγκλίνουν προς την περιοχή του 5/42, που δεν διαθέτει παρά 350 περίπου αντάρτες.
Η ΠΕΕΑ μένει αδιάφορη σ’ ένα τόσο σπουδαίο και σοβαρό ζήτημα που εγκυμονούσε κινδύνους, το αφήνει να το «λύσουν» τα κλιμάκια με το φανατισμό που τα διακρίνει και που, από τις 13 Απριλίου, ενισχύονται με την παρουσία του Άρη.
Έτσι επήλθε η καταστροφή, που την ανήγγειλε ο Σιάντος στην ΠΕΕΑ με τα επιφωνήματα. «Συμφορά! Καταστροφή! Σκότωσαν τον Ψαρρό!».

Ακατανόητο παραμένει, δυστυχώς, το γεγονός πως, στις ενέργειες των σκληρών στρατιωτικών, δεν φαίνεται ν’ αντέδρασαν, συλλογικώς ή και μεμονωμένως, τα υπόλοιπα μέλη της ΠΕΕΑ, ούτε κατά την διάρκεια των επιθετικών, κατά του Ψαρρού, ενεργειών, ούτε και μετά το φόνο του. Δεν σημειώθηκε ούτε καν μια παραίτηση από την ΠΕΕΑ, τουλάχιστον μεταξύ των, μέχρι προ ολίγου καιρού, στενών φίλων ή συνεργατών του, αυτών που ισχυρίζοντο ότι ανήκουν στη Δημοκρατική ή Προοδευτική παράταξη -και ήσαν, επομένως, πολύ κοντά με τις πολιτικές πεποιθήσεις του Ψαρρού. Αλλά ούτε και μία, έστω και θεαματική, δίκη ή τιμωρία, των υπευθύνων της τραγωδίας, έγινε ώστε να περισωθεί το κύρος και το γόητρο της ΠΕΕΑ.

Η ΠΕΕΑ, επομένως, υπέχει, και συλλογικώς και μεμονωμένως, ιστορική ευθύνη πολύ βαρειά αν όχι μεγαλύτερη από τα μέλη του ΚΚΕ, που προκάλεσαν την άδικη αιματοχυσία, εφόσον, υποτίθεται ότι, είχε κάθε εξουσία να την αποτρέψει.Πρέπει δε να τονισθεί πως η εξόντωση του 5/42, και μάλιστα τη στιγμή που κατέθεσε τα όπλα αποτελεί ανεξήγητη καταστροφική ενέργεια των υπευθύνων. Και είναι ανεξήγητος και καταστροφική γιατί, ακριβώς, εκείνες τις ημέρες, η αντιπροσωπεία της ΠΕΕΑ, μαζί με τις άλλες Οργανώσεις της ΕΚΚΑ συμπεριλαμβανομένης, ανέμενε στο αεροδρόμιο του Αλμυρού, το αεροπλάνο που θα τις μετέφερε στη Μέση Ανατολή για να πραγματοποιήσουν την ενότητα όλων των πολιτικών δυνάμεων, ανταρτικών και εξορίστων της Χώρας.

Ο ρόλος της Βρετανικής Αποστολής και του ΣΜΑ στη διάλυση του 5/42.

Ακόμη πιο ακατανόητος ήταν ο ρόλος της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής στη διάλυση του 5/42. Ενώ στην πρώτη διάλυση του 5/42, το Μάιο 1943, ο αρχηγός της αποστολής αυτής,Ταξίαρχος Έντυ, έσπευσε, μόλις την έμαθε, από την Ήπειρο, να έλθει στο Μαυρολιθάρι για να ηρεμήσει την κατάσταση και ν’ απελευθερώσει τον Ψαρρό από την αιχμαλωσία, στη προκειμένη περίπτωση ο νέος Αρχηγός της οΣυνταγματάρχης Κρις, από τα στοιχεία που υπάρχουν δεν φαίνεται να έδειξε το απαιτούμενο ενδιαφέρον. Για το θέμα αυτό στο βιβλίο του το «Μήλον της Έριδος» γράφει (σελ. 283):«…η απειλή νέου εμφυλίου είχε πείσει τη ΣΣΑ (Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή αντί ΒΣΑ πλέον) να συγκαλέσει νέα σύσκεψη ανταρτών στην Κούτσαινα της Δυτ. Θεσσαλίας. Οι φόβοι επαληθεύτηκαν από μια απροσδόκητη (!) κατεύθυνση. Ενώ συνερχόταν η σύσκεψη στις 17 Απριλίου ο ΕΛΑΣ επιτέθηκε κατά της ΕΚΚΑ, σκότωσε τον Ψαρρό και διέλυσε τη δύναμή του«.

Αυτά και μόνο.Τα περί «απροσδόκητης» επίθεσης δεν ανταποκρίνονται βέβαια στην ιστορική αλήθειακαι αυτό το γνωρίζει ο Κρίς ή θα έπρεπε να το γνωρίζει από τους συνδέσμους του, όταν οι μάχες ξέσπασαν στο Ευπάλιο και ακολούθως σ’ ολόκληρη τη περιοχή από της 2/4/44.
Ακόμη και το κλιμάκιο της ΣΣΑ στην περιοχή του 5/42 που το αποτελούσαν οι Ταγματάρχες Τζον και Τζεφ δεν συνέβαλε ιδιαίτερα για την αποσόβηση της αιματοχυσίας και τη διάλυση μιας αξιόμαχης Μονάδας Εθνικής Αντίστασης για την ανασυγκρότηση της οποίας τόσες προσπάθειες είχε (η ΣΣΑ) καταβάλει. Σ’ όλη τη περίοδο της κρίσεως και των συγκρούσεων μόνον δύο φορές εμφανίζονται με χλιαρές διαθέσεις μεσολαβήσεως, ενώ σε παρόμοιες περιπτώσεις, όπως στην επίθεση κατά του ΕΔΕΣ, οι Αξιωματικοί σύνδεσμοι ευρίσκοντο επί τόπου και μάλιστα παρά το πλευρό των αμυνομένων.
Επιπρόσθετα από της 10ης Απριλίου οπότε προδιαγράφεται με βεβαιότητα η μοιραία εξέλιξη σε βάρος του 5/42 οι δύο αυτοί Βρετανοί σύνδεσμοι οι οποίοι, ως εκ της αποστολής των, είχαν καθήκον να ευρίσκονται μονίμως ο μεν ένας στο σταθμό Διοικήσεως του Ψαρρού ο δε άλλος να κινείται προς μεσολάβηση μεταξύ των δύο οργανώσεων, δεν εμφανίζονται πουθενά (!).

Περίεργος είναι και η στάση του ΣΜΑ. Αναμφίβολα θα είχε πλήρως ενημερωθεί από τη ΣΣΑ για τα συμβαίνοντα στην περιοχή. Κι όμως δεν αντιδρά ούτε καθοδηγεί το κλιμάκιο τι πρέπει να ενεργήσει. Ακόμα και όταν το κλιμάκιο της ΣΣΑ διαβιβάζει στις 9 Απριλίου, προς το ΣΜΑ αίτηση του Ψαρρού γι’ άμεση επέμβαση και συνεννόηση με τον ΕΛΑΣ ώστε να καταπαύσουν οι εχθροπραξίες, το ΣΜΑ δεν δίδει απάντηση.
Με τα υπάρχοντα, σήμερα, στοιχεία δεν είναι δυνατόν να εξηγηθεί η νωχελής ανάμιξη της Συμμαχικής Αποστολής στα γεγονότα, η ολιγότερη απ’ ότι έπρεπε εμφάνιση της και η μη ενεργός επέμβαση της καθώς και του ΣΜΑ τη κατάλληλη στιγμή μ’ αποτέλεσμα να ενθαρρυνθεί ο ΕΛΑΣ και ν’ αναπτύξει μέχρι τέλους την αιματηρή σύγκρουση.

Επειδή όμως οισυμπτώσεις είναι πάρα πολλές για να είναι τυχαίεςκαι επί πλέον είναι δεδομένη και ομοιόμορφη η συμπεριφορά όλων αυτών των οργάνων (ΠΕΕΑ, ΣΣΑ, ΣΜΑ) όχι μόνο πριν αλλά και την ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ όταν κανείς αποτροπιασμός ή έστω συγκίνηση δεν εκφράστηκε για τη δολοφονία του Ψαρρού και δεκάδων ανδρών του που είχαν αιχμαλωτισθεί (για κυρώσεις ας μη γίνεται λόγος) δημιουργούνται ερωτηματικά με ισχυρές ενδείξεις ότιη καταστροφή του Συντάγματος ήταν προδιαγεγραμμένη.
Ευχόμαστε από καρδιάς η πιο πάνω εκδοχή να είναι ανακριβής. Γιατί τότε η μοίρα των πεσόντων συμπολεμιστών μας θα ήτο διπλά τραγική, εφόσον δεν θανατώθηκαν μόνο από αδελφικό χέρι κάποιων φανατικών, αλλά και με τη ψυχρή συναίνεση φιλίων δυνάμεων (Ελληνικών και συμμαχικών) με τις οποίες είχαμε συμπαραταχθεί σε κοινό και αδυσώπητο αγώνα κατά των φασιστών κατακτητών.

Ο Δεδούσης και ο ρόλος του στον αγώνα και στη διάλυση του 5/42.

Ένας από τους όρους, ίσως ο βασικότερος, που προέβαλε ο ΕΛΑΣ για να μη διαλύσει βιαίως το 5/42 ήταν να παραδοθεί σ’ αυτόν ο Λοχαγός Δεδούσης ή να δικασθεί από ανταρτοδικείο στο οποίο θα συμμετείχε και εκπρόσωπός του, αίτημα που δεν απεδέχθη -και ορθώς- ο Ψαρρός. Είναι επομένως, απαραίτητο, στο κεφάλαιο αυτό, ν’ αναφερθούμε και στο Δεδούση, ανεξάρτητα από όσα ελέχθησαν γι’ αυτόν στα παραπάνω.
Στις δύο πρώτες συγκροτήσεις του 5/42, οι τέσσερεις Διοικητές Λόχων (Κούτρας, Καϊμάρας, Ντούρος, Μήταλας) ήσαν απολύτως πειθαρχικοί έναντι του Ψαρρού, παρ’ ότι οι τρεις πρώτοι είχαν πολιτικά φρονήματα αντίθετα προς τα του Διοικητή των. Το 5/42 ήταν τότε Μονάδα με ενιαίο φρόνημα και με μοναδικό σκοπό τον πόλεμο κατά του κατακτητή και την απελευθέρωση της Ελλάδος από τη δουλεία που της επέβαλε. Κανένα στέλεχός του δεν παρενέβαλε, κατά την εκτέλεση της αποστολής του, πολιτικές αξιώσεις.

Δεν συνέβη, δυστυχώς, το ίδιο και στην τρίτη συγκρότηση.Σ’ αυτήν έλαβε μέρος όπως προελέχθη και οΔεδούσηςμε αρκετούς Αξιωματικούς, που του τους υπέδειξε η Οργάνωση «Στρατιωτική Ιεραρχία«, με αρχηγό τονΠαπάγοτηςοποίας τα στελέχη είχαν βασιλόφρονα στην πλειοψηφία τους φρονήματαπουτα έθεσαν σε πρώτη σειρά προτεραιότητος. Επιζητούσαν την επάνοδο του Βασιλέως από την πρώτη στιγμή της απελευθερώσεως και μετέπειτα τη διενέργεια δημοψηφίσματος για τη μορφή του πολιτεύματος.

Στην αρχή της συμμετοχής του στο 5/42 ο Δεδούσης έδρασε κατά τρόπον άμεμπτο.Δεν έδωσε μεγάλη σημασία στην απόρριψη του εθνοσήμου με το στέμμα από τον Φαρμάκη. Συμμετέσχε ενεργώς στις μάχες που έδωσε το Σύνταγμα κατά των Γερμανών στον αφοπλισμό Ιταλικών δυνάμεων στην Ιτέα και στην επιχείρηση για την απελευθέρωση Άγγλων αιχμαλώτων που θα μετεφέροντο από την Αθήνα προς τη Γερμανία.
Αλλά από την ημέρα (14/10/1943) της κυκλοφορίας της προκηρύξεως του Επιτελάρχου του Στρατηγείου Ρούμελης, που έγινε όπως εν συνεχεία εξήγησε ο συντάξας επιτελάρχης Βλάχος (δια χειρός Παπαγιαννόπουλου) κατόπιν ασφυκτικής πιέσεως του ΕΛΑΣ, ο Δεδούσης άλλαξε απότομα συμπεριφορά. Όπως εξετέθη στα παραπάνω έθεσε σε υψηλή προτεραιότητα την ανοικτή μάχη κατά των κομμουνιστών και τη κατάλληλη διαφώτιση του λαού. Γι’ αυτό ενήργησε τις περιοδείες στους κατοικημένους τόπους που ανεγράφησαν στα προηγούμενα. Ακόμη και η υπογραφή του πρωτοκόλλου της 28/2/44 ήταν εξ ολοκλήρου έργο δικό του που έθεσε δυναμίτιδα στην έως τότε ομοψυχία των μελών του 5/42.

Έτσι μέσα στο 5/42 με Διοικητή ένα σώφρονα, νουνεχή, υπομονετικό και ρεαλιστή Ψαρρό, ο Δεδούσης σηκώνει «μπαϊράκι» πολιτικής πλέον μορφής και τα «βάζει» εναντίον ολοκλήρου του ΕΛΑΣ. Μιά ενέργεια πολιτικώς απερίσκεπτη και ρεαλιστικώς ακατόρθωτη αφού αυτός με τους 70 το πολύ άνδρες του προκαλεί τον ΕΛΑΣ που έχει στη δύναμη του 25.000 τουλάχιστον οργανωμένους αντάρτες.

Τέλος, με τηνανυπακοήτου προς τις ρητές διαταγές του Ψαρρού, μετά τον ανεπιθύμητο και σ’ αυτόν φόνο του Βάρσου, στο Κροκύλιο, αντί να τεθεί υπό τη σκέπη και τον έλεγχο του Παπαθανασίου πράγμα που θα μπορούσε ίσως να το δεχθεί ο ΕΛΑΣ, τορπιλλίζει με τις ενέργειες του κάθε περίπτωση να σώσει όχι μόνον εαυτόν από την αμείλικτη καταδίωξη των κομμουνιστών, αλλά και ολόκληρο το 5/42.

Έτσι ο Δεδούσης παρά τα τόσα προσόντα που ήταν προικισμένος παρουσιάζεται, στην κρίσιμη αυτή στιγμή με τόσοαντικομμουνιστικό πάθος, που αποδεικνύει ότι το επίπεδο της πολιτικής του σκέψης δεν ήταν ιδιαίτερα υψηλό. Υψηλό όμως ήταν το κόστος που πλήρωσε το 5/42 με θύματα τον Διοικητή του και πολλούς συμπολεμιστές μας ανάμεσα στους οποίους και οι χωροφύλακες του Λόχου του που άφησε στη Σκάλα Καραΐσκου κατά τη διάλυση του Συντάγματος.
Ας μην είμαστε όμως περισσότερο επικριτικοί για τον Δεδούση.Γιατί είναι βέβαιο ότι ακόμα και αν δεν έδινε τη παραμικρή αφορμή στον ΕΛΑΣ το 5/42 δεν θα σωζόταν, όπως συνέβη και με τον ΕΔΕΣ λίγους μήνες αργότερα.Ίσως να κέρδιζε χρόνο, πράγμα και αυτό αμφίβολο, εφόσον αντίθετα με τον Ζέρβα που είχε περιοριστεί σε μια απόμερη περιοχή της Ηπείρου, το Σύνταγμα του Ψαρρού δρούσε στην ίδια περιοχή με τον ΕΛΑΣ στην καρδιά της Ρούμελης.

Λίγα χρόνια αργότερα ο Δεδούσης θα γράψει Ιστορία όταν εγκατέλειψε, όπως ο Λορέντζος Μαβίλης 35 περίπου χρόνια πριν, τα βουλευτικά έδρανα (είχε εκλεγεί το 1946 πρώτος Βουλευτής Φωκίδος με σημαντική διαφορά από τον δεύτερο)για να ζωστεί και πάλι τ’ άρματα. Ήταν η άνοιξη του 1947 όταν παρουσιάστηκε στη Δωρίδα ομάδα ανταρτών. Τότε ετέθη επί κεφαλής παλαιών του συμπολεμιστών προς καταδίωξη της συμμορίας. Ένα βράδυ όμως καθισμένος στη σκηνή του, στη θέση Ρέρεσι Λιδωρικίου επυροβολήθη από αντάρτη που κατάφερε να φθάσει έως εκεί και εφονεύθη. Έτσι με το οπλοπολυβόλο στο χέρι σκοτώθηκε το παλληκάρι της Ρούμελης για το οποίο ο τότε Πρωθυπουργός (1944) Γ. Παπανδρέου στη διάσκεψη του Λιβάνου είπε:«Συνηντήθημεν εις τας φυλακάς με τον Δεδούση και έχω την εντύπωσιν ότι είναι ένας Έλληνας που βγαίνη από την Πινακοθήκην του ’21».

Τελευταία λόγια για τον Ψαρρό.

Αυτό ήταν το τραγικό τέλος του πρωτοπόρου της Εθνικής Αντιστάσεως του Ψαρρού που από τον Μάιο 1941 σχεδίασε την οργάνωση του ανταρτοπολέμου. Οι συμπτώσεις δεν τον ευνόησαν να ευρεθεί στα βουνά έστω το καλοκαίρι του 1942. Θα ελάμβανε τότε με τους αντάρτες του μέρος στην ανατίναξη της σιδηροδρομικής γέφυρας του Γοργοποτάμουτην οποία ο ίδιος, κατόπιν επιτοπίου και επικινδύνου αναγνωρίσεως που έκανε, προέτεινε στο ΣΜΑ γι’ ανατίναξη.

Όμως και το ΣΜΑ δεν σκέφθηκε να τον χρησιμοποιήσει. Αν αυτό συνέβαινε ασφαλώς η εξέλιξη του ανταρτοπολέμου τουλάχιστον στη Ρούμελη θα ήταν διαφορετική αλλά βέβαια η Ιστορία δεν γράφεται με υποθέσεις.
Ο Σόλων Γρηγοριάδης στη σελίδα 183 του 2^ουτόμου του βιβλίου του «Ιστορία της σύγχρονου Ελλάδος» (έκδοση 1975) γράφει ότι ο φόνος του κατατρόμαξε τους αποτελούντας τη ΠΕΕΑ. Αληθεύει άραγε αυτό; Όχι βέβαια: Ο Σαράφης («ο ΕΛΑΣ» σελ. 283) είναι αποκαλυπτικός: «Ο θάνατος του Ψαρρού λύπησε όχι μονάχα τους Συνταγματάρχες Μπακιρτζή και Σαράφη που συνδέονταν μαζί του με φιλία από 25 χρόνων αλλά και τους Σβώλο Τσιριμώκο και Σιάντο».
Όλοι οι πάρα πάνω απλώς λυπήθηκαν από το «θάνατο» του Ψαρρού λες και προερχόταν από φυσικά αίτια. Κατά τα άλλα ούτε γάτα ούτε ζημιά.

Την ίδια ημέρα που ο Ψαρρός έπιπτε νεκρός στη χαράδρα του Κλήματος στο εγκαταλελειμμένο από τους Γερμανούς αεροδρόμιο του Αλμυρού περίμενε όπως προελέχθη, η αντιπροσωπεία της ΠΕΕΑ αεροπλάνο με το οποίο θα μετεφέρετο στο Κάιρο προκειμένου ν’ αρχίσουν αποφασιστικές συζητήσεις και ζυμώσεις για το σχηματισμό Κυβερνήσεως Εθν. Ενότητος. Και οι αντιπρόσωποι της αριστεράς ανεχώρησαν σκύβοντας κάτω από το φορτίο του πτώματος του Ψαρρού που ήδη εβάρυνε τους ώμους των.

*

Περιεκτική αφήγηση για τον Ψαρρό, στη Βικιπαίδεια.

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%B7%CE%BC%CE%AE%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%A8%CE%B1%CF%81%CF%81%CF%8C%CF%82

*

Από την καλύβα ψηλά στο βουνό.

https://panosz.wordpress.com/2012/01/04/civil_war-125/ 

Οι βιογράφοι / αγιογράφοι του Άρη Βελουχιώτη επιμένουν ότι ο ίδιος δεν είχε καμιά σχέση με τη δολοφονία του Ψαρρού. Να όμως που έρχεται ό ίδιος ο Άρης, με έκθεσή του για το δίμηνο Απριλίου – Μαϊου 1944, να διεκδικήσει το… δίκιο του. Το απόσπασμα της έκθεσης δημοσιεύει ο Φαράκος, στο βιβλίο του Αρης Βελουχιώτης. Το χαμένο Αρχείο – Άγνωστα Κείμενα, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 5^η εκδοση, σελ. 289 κ. ε.  Γράφει ο Άρης Βελουχιώτης:

Εις το σχέδιον αυτό δεν αντέδρασε κανείς και απεφασίσθη την νύκτα της 16-17.ΙV.44 – ώρα 1^η πρωινή – να εκτελεσθή η επίθεσίς μας. Ελήφθησαν όλα τα τεχνικά μέτρα. Το πρωί κατά τας 10-11 μας ανήγγειλε ο Ψαρρός δι’ εγγράφου του, με μασημένα λόγια, την επιτυχίαν της προσπαθείας των από ΒΑ και Α ενεργουσών δυναμεών μας…

Ο Ψαρρός εις τον οποίον η Ταξ/ρχία δι’ εγγράφου της είχεν προτείνει παράδοσιν αμαχητί, απαντούσεν με τάσιν παρελκύσεως της εκκρεμότητος ίνα ενισχυθεί δια κινήσεως αναλόγων γερμανικών δυνάμεων κατόπιν συνεννοήσεώς του. …

Δεν συνέφερε αναβολή ούτε στιγμής εις την αποφασισθείσαν ενέργειαν. Υπ’ ευθύνη μου διετάχθη η Ταξ/ρχία να απαντήσει εις τον Ψαρρόν ότι  αι εν τη επιστολή του διατυπούμεναι απόψεις θα εγνωρίζοντο εις το Γενικόν Στρατηγείον από το οποίον θα ελαμβάναμε απάντησιν. Έτσι ο αιφνιδιασμός μας θα εξασφαλίζετο πλήρως, όπως και το αποτέλεσμα. Αναμονή μέχρις ότου έλθουν αι γερμανικαί ενισχύσεις ή διαφυγή δια μίαν ακόμα φοράν των καθαρμάτων του 5/42 και ιδιαίτερα του εθνοπροδότου Συν/χου Ψαρρού Δ, θα ήτο πράξις εγκληματικώς ασύμφορος. Την νύχταν εγένετο η επίθεσις και εις διάστημα δύο ωρών είμεθα απολύτως κύριοι του πεδίου της μάχης. …

Παραδέχομαι ότι επέδρασα εξαιρετικά και ερυμούλκησα την Ταξ/ρχίαν προς την γραμμήν τοιαύτης ταχείας και ανηλεούς εξοντώσεως. Πιστεύω όμως ότι ενήργησα απολύτως προς το συμφέρον του αγώνος και αναλαμβάνω ακεραίαν την ευθύνην.

Το κείμενο του Άρη Βελουχιώτη δεν χρειάζεται σχολιασμό – μιλάει από μόνο του… Αξίζει όμως να αναφερθεί μια άλλη έκθεση, του Θύμιου Ζούλα (Φαράκος, σελ. 296) στην οποία παραδέχεται ότι σκότωσε ο ίδιος τον Ψαρρό, όταν τον έπιασε αιχμάλωτο. Ο λόγος καταγράφεται με σαφήνεια: Φοβόμουν μήπως ο Μπακιρτζής τον γλύτωνε και θα μου δημιουργούσαν μια ανασύσταση του 5/42, σοβαρά ζητήματα στην περίπτωση που το 36 Σ/γμά μου κατέβαινε κατόπιν για Αθήνα. …

Για την εκτέλεση του Ψαρρού είμαστε σύμφωνοι με τον Άρη.

Από τον Σιάντο δεν είχα καμιά οδηγία για τον Ψαρρό…

2-3-1951

Και τα λεγόμενα του Ζούλα είναι σαφή, ειδικά όταν συνδυαστούν με εκείνα του Βελουχιώτη, για τον «εθνοπροδότη Ψαρρό». Βέβαια, ο Βελουχιώτης ισχυρίζεται ότι ο Ψαρρός σκοτώθηκε στη μάχη, ενώ ο Ζούλας ότι δολοφονήθηκε εν αιχμαλωσία. Έχει καμιά σημασία τι από τα δύο ισχύει;