ΔΣΕ, Φιλοξενίες

Το «Νοσοκομείο του ΔΣΕ» στην Πρέσπα. Ένα Μνημείο της ‘‘αντάρτικης’’ αρχιτεκτονικής 

Του Γιώργη Κολιόπουλου. Δημοσιευμένο στο ΑΡΧΕΙΟΤΑΞΕΙΟ

Το 2002, η Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας προκήρυξε και ανέθεσε σε ομάδα μελετητών, μεταξύ των οποίων και ο γράφων, την Διαγνωστική μελέτη για την ανάδειξη και αξιοποίηση των φυσικών πόρων και της πολιτιστικής κληρονομιάς στην περιοχής των Πρεσπών. Η έρευνα έγινε σε όλη την περιβάλλουσα τις λίμνες μικρή και μεγάλη Πρέσπα περιοχή και περιελάμβανε παραλίμνια τμήματα  της FYROM και της Αλβανίας. Η μελέτη ολοκληρώθηκε και παραδόθηκε  το 2004.

Στα πλαίσια αυτής της μελέτης για την αποτύπωση του πολιτιστικού αποθέματος, έγινε και  η πρώτη καταγραφή  και  ιστορική έρευνα   σε δύο χώρους που προέκυψαν κατά  τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου.  Οι χώροι αυτοί, το σπήλαιο του νοσοκομείου (ή Σπηλιά του Κόκκαλη…) και ησπηλιά του Ζαχαριάδη, ήταν ελάχιστα γνωστοί και μόνον στους κατοίκους της περιοχής ή σε ελάχιστους φιλέρευνους ιστοριοδίφες και φυσιολάτρες. Ωστόσο, τα ιδιαίτερα ιστορικά χαρακτηριστικά της ‘’σπηλιάς του νοσοκομείου’’ και η γοητεία του ίδιου του χώρου και της εξέλιξής του, μας οδήγησαν στην πληρέστερη έρευνα και την ακριβέστερη ιστορική αποτύπωση της κατασκευής και λειτουργίας του από την άνοιξη έως το τέλος του εμφυλίου πολέμου, τον Αύγουστο του 1949.

Το 2007 ο Δήμος Πρεσπών, στα πλαίσια του προγράμματος Interreg της Περιφέρειας Δ. Μακεδονίας, προχώρησε στην εκπόνηση της μελέτης με τίτλο:«Δημιουργία πολιτιστικής διαδρομής και ανάδειξης των μνημείων του Δ. Πρεσπών» που μεταξύ άλλων, προέβλεπε την οργάνωση του εσωτερικού  του σπηλαίου σε επισκέψιμο, εύκολα προσβάσιμο και αντιληπτό χώρο, σε σχέση με την ιστορική σημασία του.

Η υλοποίηση των προβλεπόμενων  έργων  ξεκίνησε το φθινόπωρο του 2008 και με αφορμή τα παραπάνω, ο Δήμος Πρεσπών οργάνωσε   τον περασμένο Νοέμβρη  διήμερο επιστημονικό συνέδριο με τίτλο : «Ο Εμφύλιος στην Πρέσπα», όπου στα πλαίσια των εργασιών του, παρουσιάστηκε και η ιστορική έρευνα για την κατασκευή αυτού του σημαντικού έργου, του  Νοσοκομείου του ΔΣΕ στην Πρέσπα.

*

Όταν τον Σεπτέμβρη του 1948 ο μηχανισμός της ηγεσίας του Δ.Σ.Ε. μετακινήθηκε στην «Άφρικα» – στην περιοχή που βρίσκεται ανάμεσα στις λίμνες μεγάλη και μικρή Πρέσπα και τα Αλβανικά σύνορα – και συγκεκριμένα στην Πύλη, στα σπίτια του χωριού εγκαταστάθηκαν οι υπηρεσίες της Προσωρινής Κυβέρνησης ενώ σε κοντινή προφυλαγμένη ρεματιά και σε  υπερκείμενο δασοσκεπές υψίπεδο σε απόσταση 2 χιλιομέτρων αναπτύχθηκαν οι εγκαταστάσεις του Γενικού Αρχηγείου του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ). Αυτές περιλάμβαναν διάφορες υπηρεσίες: αποθήκες, σταθμό ασυρμάτου, το τυπογραφείο των εκδόσεων του ΔΣΕ, τα επιτελικά γραφεία, χώρους στρατωνισμού της μονάδας ασφαλείας του Γενικού Αρχηγείου και τα γραφεία των ηγετικών στελεχών.

Με την κρατούσα και επιτυχή κατασκευαστική πρακτική (ταχύτατη και ασφαλής κατασκευή, χρήση επιτόπιων υλικών, απόλυτη ενσωμάτωση στο περιβάλλον – άρα και απόκρυψη ), οι χώροι αυτοί γίνονταν κατά το μεγαλύτερο μέρος τους υπόσκαφοι και κατά ένα μικρό υπέργειοι, με ξύλινα χωρίσματα και στέγη από επάλληλες σειρές κορμών δένδρων και συμπλήρωμα των μεταξύ κενών με υγρό χώμα και φύλλα. Τη στέγη τους, που κρύβονταν από το πυκνό, συνήθως,  φύλλωμα των δένδρων επικάλυπταν με κλαδιά, ώστε να εξασφαλίζεται η πλήρης απόκρυψή τους από αέρος…Με αυτόν τον  τρόπο κατασκευάστηκαν στη διάρκεια αυτού του πολέμου, από αμπριά και αποθήκες  μέχρι και  χώροι συνάθροισης εκατοντάδων μαχητών.

Ιδιαίτερης όμως σημασίας ήταν η κατασκευή εντυπωσιακών σε μέγεθος και οργανωτική πληρότητα υγειονομικών εγκαταστάσεων, όπως ορεινά χειρουργεία  και  νοσοκομεία  δυναμικότητας χιλίων και πλέον κλινών,  όπως το νοσοκομείο στο Λιανοτόπι του Γράμμου!

Δεν θα επεκταθούμε περιγράφοντας τις αρχιτεκτονικές και λειτουργικές αρετές αυτών των κατασκευών, που συνήθως εξυπηρετούσαν προσωρινές ανάγκες στέγασης ή οχύρωσης. Θα μείνουμε στην περιγραφή ενός άλλου, μοναδικού και  σπουδαίου τεχνικού έργου του ΔΣΕ, του καθ΄ υπερβολήν σήμερα λεγόμενου Νοσοκομείου των Ανταρτών, κοντά στον ερειπιώνα του παραλίμνιου οικισμού του Αγκαθωτού. Πρόκειται για ένα σημαντικό μνημείο που οργανώθηκε σε ένα εν πολλοίς τεχνητό σπήλαιο και που λειτούργησε τους τελευταίους μήνες της εμφύλιας σύρραξης ως χώρος υγειονομικής περίθαλψης τραυματισμένων μαχητών του ΔΣΕ. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή…

Σεπτέμβρης του 1948 και οι συχνές αεροπορικές προσβολές αναγκάζουν την ηγεσία του Υγειονομικού του ΔΣΕ – αρχίατρος Νώντας Σακελλαρίου – να μεταφέρει το νοσοκομείο που λειτουργούσε στο σχολείο του χωριού Ψαράδες, αρχικά στα σπίτια του χωριού Πυξός και λίγο αργότερα – καθώς οι βομβαρδισμοί συνεχίζονται αδιάκοπα – σε σπίτια στο Βροντερό.

Η ημερήσια όμως πρακτική της μετακίνησης των τραυματιών στη διάρκεια των συναγερμών στη δασωμένη πλαγιά απαιτούσε αφ’ ενός πολλούς τραυματιοφορείς, αφ’ ετέρου προκαλούσε επικίνδυνη κακουχία και καταπόνηση στους τραυματίες.

Κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες ο Ν. Σακελλαρίου με οδηγό τον Στ. Πιτιανούδη εντοπίζουν σε μικρή απόσταση από το δρόμο προς το Αγκαθωτό και σε μια πτύχωση του βράχου μπροστά σε μια μικρή χαράδρα, μια καλοσχηματισμένη σπηλιά με είσοδο που μισοκρύβεται από μια κορομηλιά!

Η σπηλιά βρίσκεται κατ΄αρχήν σε ιδεώδες σημείο ως προς την πολύτιμη αντιαεροπορική κάλυψη αφού προσβάλλεται με ρουκέτες μόνο μέσω Αλβανίας, ενώ από τις βόμβες προστατεύεται από τις υπερκείμενες βραχώδεις υπώρειες του όρους Βροντερού, ύψους τουλάχιστον 100 μέτρων.

Αυτό που βλέπει τότε ο αρχίατρος Σακελλαρίου, είναι ότι η σπηλιά έχει ένα σπηλαιοθάλαμο εμβαδού περίπου 70 τ.μ. με ύψος γύρω στα 3,5 μ., ότι προσεγγίζεται σχετικά εύκολα, και ότι το πέτρωμα των βράχων είναι ασβεστολιθικό, άρα σχετικά μαλακό και εύθρυπτο. Έτσι, με απόφαση του Γενικού Αρχηγείου του ΔΣΕ ύστερα από πρόταση του Σακελλαρίου, επιλέγεται η σπηλιά να αποτελέσει την ‘μόνιμη’ εγκατάσταση του νοσοκομείου, αφού εξασφαλίζει κατ’ αρχήν ασφάλεια και σχετικά καλή προσβασιμότητα.

Στην αρχή της άνοιξης του 1949 , εγκαθίσταται στο σπήλαιο εργοτάξιο της διοίκησης Μηχανικού του ΔΣΕ με επικεφαλής τον Ν. Βυθούλκα, αξιωματικό με σπουδές πολιτικού μηχανικού και με εντατικούς ρυθμούς ξεκινούν εργασίες διάνοιξης του υφισταμένου σπηλαιοθαλάμου με μικροανατινάξεις και σκαπτικές-εξορυκτικές εργασίες «…όπως στα ορυχεία…»[1].

Η  ‘μελέτη του έργου’, όπως αναγνωρίζεται σήμερα, προέβλεπε τους εξής άξονες ενεργειών:

  • την δημιουργία όσο το δυνατόν μεγαλύτερης ωφέλιμης επιφάνειας μέσα στα σπλάγχνα του βουνού αλλά με εξασφάλιση από ενδεχόμενες καταπτώσεις.
  • την διαμόρφωση της μεγαλύτερης δυνατής επιφάνειας για νοσηλευτική χρήση.
  • την εξασφάλιση συνθηκών επαρκούς αερισμού και εύκολης κυκλοφορίας μέσα   στο χώρο.
  • την ταχύτατη υλοποίηση του έργου, υπό την αφόρητη πίεση εχθρικών ενεργειών, έλλειψης μέσων και υλικών.

Τα παραπάνω επιτεύχθηκαν με συνεχή εικοσιτετράωρη εργασία παράλληλων συνεργείων    που  ήταν :

1. συνεργείο εξόρυξης και εκβραχισμών. Υπολογισμοί έδειξαν ότι εξορύχτηκαν και μεταφέρθηκαν έξω, περί τα 200 κ.μ. βράχων, ποσότητα τεράστια για τις δυνατότητες, την πίεση του χρόνου, τα διαθέσιμα μέσα και τις γενικότερες συνθήκες πολέμου.

2. συνεργείο μεταφοράς και απόρριψης των προϊόντων εξόρυξης και εκβραχισμών. Τα προϊόντα των εξορύξεων έπρεπε να μεταφέρονται έξω ταχύτατα. Για το λόγο αυτό εφαρμόζεται η  μέθοδος της «σέσουλας», δηλαδή  μιας σκαφοειδούς κατασκευής από επιμήκη μαδέρια που με τη βοήθεια του κεκλιμένου δαπέδου της σπηλιάς τα μεταφέρουν κατρακυλώντας έξω και μπαζώνεται  το πρανές μπροστά στην είσοδό της.

3. συνεργείο υλοτόμων και ξυλουργών για την κατασκευή οικοδομικής ξυλείας και την προετοιμασία του ξύλινου φορέα και των παταριών ‘νοσηλείας’ των μαχητών του ΔΣΕ.

4. συνεργείο οικοδόμων και πετράδων για την το ‘’συμμάζεμα’’ των αναβαθμών και των κοιλοτήτων που προκαλούσαν οι εργασίες εξόρυξης.

5.  συνεργείο  γυναικών για την κατασκευή αχυροστρωμνών από τσουβάλια και των απαραίτητων ειδών ‘’εξοπλισμού’’ του νοσοκομείου.

Για την υποστύλωση επικίνδυνων για κατάπτωση βράχων, χρησιμοποιούνται κορμοί κέδρων διαμέτρου 25-35 εκ. Για τον ίδιο λόγο και για την στατική εξασφάλιση του συνολικού θόλου του σπηλαίου, με την ιδιοφυή σύλληψη της ιδέας των «κιόνων» διαμορφώνονται και οι δύο τεράστιες βραχοκολώνες! Δημιουργήθηκαν έτσι τέσσερις σπηλαιοθάλαμοι  σε τρία επίπεδα με συνολικό μήκος σπηλαίου τα 30 περίπου μ. και εμβαδόν της τάξης των 200 τ.μ., και  με  υψομετρική διαφορά εισόδου με το εσώτερο σημείο τα 12 μ.

Στον χώρο που προέκυψε, τοποθετούνται σφηνωτά στο δάπεδο και την οροφή του σπηλαίου, κατακόρυφοι κορμοί μικρότερης διαμέτρου που διαμορφώνουν και το ‘σχέδιο’, την ‘κάτοψη’ δηλαδή, όπου θα στηθεί η ωφέλιμη επιφάνεια των παταριών αλλά και οι διάδρομοι κυκλοφορίας, οι προσβάσεις και σκάλες για τα επίπεδα που δημιουργούνται. Όλα αυτά γίνονται με ασύλληπτους ρυθμούς για τα σημερινά δεδομένα οργάνωσης εργοταξίου!

(ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ  ΣΠΗΛIΑΣ 1 & 2 )

Κατασκευάζεται κατόπιν ένα ιδιότυπο είδος παταριών και τελάρων με ορθοστάτες και οριζόντια δοκάρια από κλαδιά, τα οποία συνδέονται μεταξύ τους με σιδερένια πιόσχημα (σχήματος Π) σφυρήλατα καρφιά (‘κάντζες’)[2]και επιστρώνονται με σανίδια τα οποία προέρχονται από τις άδειες κάσες των πυρομαχικών και πάνω τους τοποθετούνται πρόχειρα αχυροστρώματα[3].

(ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΕΣΩΤ. ΣΠΗΛΙΑΣ 3)

Με το τέλος των εργασιών διαμόρφωσης του εσωτερικού, κατασκευάζεται και μία σχετικά ευρύχωρη ξύλινη πλατφόρμα σε πρόβολο, με εμβαδόν περί τα 60 τ.μ., που αποτέλεσε ένα είδος αυλής, χώρου υποδοχής και εξωτερικών ιατρείων – αν επιτρέπεται ο  παραλληλισμός με τους σημερινούς γνωστούς όρους. Σε μια ξερολιθιά μήκους 7-8 μ. στο φρύδι της προκείμενης χαράδρας που αποτέλεσε το βάθρο μια σειρά κορμών  ύψους 3,5 μ. (σώζεται μέχρι σήμερα ένας από αυτούς στο βάθος της κοίτης του χειμάρρου) στήριζε τον σκελετό της πλατφόρμας που πετσώθηκε με χοντρά σανίδια-μαδέρια που φτιάχνονταν επιτόπου  με τη χρήση υλοτομικού πριονιού στη θέση ενός μικρού καταβαθμού του χειμάρρου  από κορμούς κέδρων που μεταφέρονταν από τα γύρω δάση με μουλάρια[4].

Με τέτοιο τρόπο κατασκευάστηκαν πάνω στην πλατφόρμα οι 3 παράγκες των γιατρών, διαστάσεων 2*2*2 μ. Την όλη εγκατάσταση συμπλήρωναν οι χώροι υγιεινής, δηλαδή το αποχωρητήριο που αποχέτευε κατ’ ευθείαν στη χαράδρα και ένα υποτυπώδες λουτρό με χρήση βαρελιού.

Έχει σημασία να διευκρινισθεί ότι όλη αυτή η εγκατάσταση, από το στόμιο της σπηλιάς, που έκλεινε με ένα ξύλινο πλαίσιο και όλη η πλατφόρμα μπροστά με τα παραπήγματα, παραλλάσσονταν με κλαδιά και φρέσκα φυλλώματα για την απαραίτητη απόκρυψη, το καμουφλάζ.

(ΣΧΕΔΙΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΕΞΩΤ. ΣΠΗΛΙΑΣ 4)

Το περιγραφέν σπουδαίο τεχνικό έργο, περαιώθηκε εντός μηνός, σύμφωνα με την μαρτυρία του Αντώνη Βρατσάνου στον γράφοντα. Ακόμη και για τα σύγχρονα δεδομένα και μέσα, τέτοιοι χρόνοι ολοκλήρωσης τέτοιων έργων είναι ασύλληπτοι, ανέφικτοι και εξωπραγματικοί…

Μετά την εγκατάσταση των τραυματιών και του προσωπικού, διαπιστώθηκαν και οι πρώτες αδυναμίες στη λειτουργία του νοσοκομείου: στα ψηλά πατάρια δεν υπήρχε επαρκής αερισμός με αποτέλεσμα να παρατηρούνται λιποθυμίες. Εκεί, σύμφωνα με την μαρτυρία της Κατίνας Λατίφη, αγωνίστριας του ΔΣΕ, εγκαταστάθηκαν οι νοσοκόμες.

Διαπιστώθηκε επίσης, ότι δεν ήταν δυνατή η διενέργεια χειρουργικών επεμβάσεων διότι ο διαθέσιμος και προβλεπόμενος χώρος αριστερά στον εισερχόμενο, δεν παρείχε συνθήκες ασηψίας, επαρκούς φωτισμού (παρά το ότι υπήρχε εγκατάσταση φωτισμού με δύο ηλεκτρογεννήτριες), αερισμού και απομόνωσης. Αναζητήθηκε γειτονικός χώρος σε παρακείμενη μικρή σπηλιά η οποία όμως δεν πληρούσε τις ελάχιστες απαιτήσεις. Αποφασίστηκε, λοιπόν, να γίνονται μόνον μικροεπεμβάσεις και αλλαγές επιδέσεων στα τραύματα των μαχητών που νοσηλεύονταν εκεί, ενώ οι βαριά τραυματισμένοι αντάρτες συνέχισαν να μεταφέρονταν σε οργανωμένα νοσοκομεία στην Αλβανία.

Η επιμελητηριακή υποστήριξη του ‘νοσοκομείου’, γινόταν από το χωριό Βροντερό, ενώ κατά κανόνα η μεταγωγή των τραυματιών από τα πεδία των επιχειρήσεων γίνονταν είτε με βάρκα από την Μικρολίμνη, πράγμα επικίνδυνο κατά τη διάρκεια της ημέρας, διότι οι βάρκες ήταν ιδεώδεις στόχοι για αεροπορικούς πολυβολισμούς, και στη συνέχεια με φορείο μέσα από τη χαράδρα  ή οδικώς από Λαιμό-Βροντερό.

Το παραπάνω περιγραφέν σπουδαίο τεχνικό έργο λειτούργησε μέχρι τα μέσα Αυγούστου 1949. Όταν εγκαταλείφθηκε από τον ΔΣΕ, μετά την ήττα, διατηρήθηκε ανέπαφο σχεδόν,  μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970 σύμφωνα με αρκετές διασταυρωμένες μαρτυρίες,[5] οπότε έπαυσε να αποτελεί ο χώρος αυστηρά φυλασσόμενη στρατιωτική ζώνη… Τότε αρχίζει η χρησιμοθηρία των υλικών με οικοδομική αξία από τους κατοίκους της περιοχής και επέρχεται η καταστροφή του χώρου, που ολοκληρώνεται στις αρχές της δεκαετίας του 1990, με την αθρόα είσοδο Αλβανών λαθρομεταναστών που έβρισκαν φιλόξενο καταφύγιο στη σπηλιά και αρκετή ξυλεία για φωτιά.

(ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ)

Σήμερα, σώζονται υπολείμματα της εσωτερικής οργάνωσης του νοσοκομείου. Η αναγνώριση και ιστορική αποτύπωση του μνημείου έγινε με την βοήθεια και τις περιγραφές των αυτοπτών μαρτύρων, που βοήθησαν στην σχεδιαστική αναπαράσταση του χώρου, ώστε να αποδοθεί κατά το δυνατόν πιστά. Είναι κρίμα που δεν καταφέραμε να εντοπίσουμε φωτογραφικές αποτυπώσεις του έργου, έστω και έμμεσες, διότι από μαρτυρίες προκύπτουν πληροφορίες για φωτογραφήσεις που έγιναν στο χώρο σε στιγμές ανάπαυλας και χαλάρωσης.

Μετά την ολοκλήρωση της έρευνας για αυτό το μνημειώδες τεχνικό έργο, θεωρούμε ότι θα έπρεπε να διδάσκεται σαν παράδειγμα στο μάθημα της διαχείρισης εργοταξίου στα τμήματα πολιτικών μηχανικών των Πολυτεχνικών σχολών των Πανεπιστημίων μας…

Το απόσπασμα ημερολογίου που ακολουθεί είναι γραμμένο από τον γιατρό Κωνσταντίνο Χ. που βρέθηκε στο Βίτσι που πήρε μέρος στις επιχειρήσεις, σαν στρατιωτικός γιατρός του εθνικού στρατού και αποδίδει με δυο λέξεις το πλήρες νόημα της παραπάνω περιγραφής. Το ημερολόγιο, αδημοσίευτο, επιγράφεται από τον ίδιο «Ημερολόγιο Επιχειρήσεων 30/7/1949 – 25/9/1949».

«10 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ. ΗΜΕΡΑ: Χ, ΩΡΑ: 0 (έτσι το λέν). Πριν φέξει ο ήλιος το κανονίδι άρχισε: Το «85» δεν ξεχωρίζει γής. Μόνο μια σκόνη, μια φλόγα, μια κόλαση. Αεροπορία και άλλα βαριά όπλα άρχισαν. Οι «κένταυροι», τάνκς για ορεινές, σχετικά ομαλές πλευρές, έρπουν σαν αράχνες και βάζουν «ευθεία βολή» στις θυρίδες των αντάρτικων πολυβολείων. Και τι πολυβολείων! Ατράνταχτα έργα μόχθου και τέχνης. Που τα δικά μας τα καημένα…ακουμπάς επάνω τους να ξεκουραστείς και γκρεμίζονται…».

Γιώργης  Ι.  Κολιόπουλος,

Αρχιτέκτων μηχανικός


[1] Μαρτυρία στον γράφοντα, του Αντώνη Βρατσάνου, συνταγματάρχη μηχανικού του ΔΣΕ και αρχισαμποτέρ που παρακολούθησε τις μικροανατινάξεις για τη διεύρυνση του εσωτερικού της σπηλιάς.

 

[2] Μαρτυρία του Λάσκου Λασκούδη, αξιωματικού του ΔΣΕ.: «…μας φέρανε ένα φορτηγό κάντζες από τη Μικρολίμνη, που ήτανε το σιδηρουργείο, για να στερεώνουμε τα πατάρια…»  και «…σβαρνίζοντας με τα μουλάρια φέρνανε τους κορμούς από το δάσος…».

[3] Επαμεινώνδας  Σακελλαρίου : «…Διαθέσαμε τη ζωή μας…» Θεσσαλονίκη 1991, σελ. 159

[4] Μαρτυρία του Λάσκου Λασκούδη, αξιωματικού του ΔΣΕ.:«…σβαρνίζοντας με τα μουλάρια φέρνανε τους κορμούς από το δάσος…».

[5] Μαρτυρία Γεωργίας Νόνα, κατοίκου Βροντερού κ.ά.

Πηγή: Το «Νοσοκομείο του ΔΣΕ» στην Πρέσπα. Ένα Μνημείο της ‘‘αντάρτικης’’ αρχιτεκτονικής | Η καλύβα ψηλά στο βουνό

5 σκέψεις σχετικά με το “Το «Νοσοκομείο του ΔΣΕ» στην Πρέσπα. Ένα Μνημείο της ‘‘αντάρτικης’’ αρχιτεκτονικής ”

  1. Έως και 1.200 τραυματίες έφτασε να περιθάλπει στην αιχμή της λειτουργίας του το αντάρτικο νοσοκομείο του Γράμμου, το οποίο το 1948 μετατράπηκε σε μια μεγάλη νοσοκομειακή μονάδα.

    Με απόφαση του Γενικού Αρχηγείου και με εισήγηση του Αρχίατρου Σακελαρίου τέθηκαν σε εφαρμογή τα σχέδια για ένα μεγάλο νοσοκομείο που θα ανταποκρινόταν στις απαιτήσεις των σκληρών μαχών που αναμένονταν για το 1948.

    Σε σύντομο χρονικό διάστημα, ο εργολάβος Μιχάλης Σουμελίδης που ανέλαβε το εγχείρημα της κατασκευής ολοκλήρωσε το έργο και το Μάη του ‘48 το νέο νοσοκομείο, στον ίδιο σχεδόν χώρο με το παλιό, ήταν έτοιμο. Έγινε μια Νοσοκομειούπολη, πρωτοφανής για αντάρτικο, σημειώνει ο Νώντας Σακελαρίου, Αρχίατρος του ΔΣΕ (Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας).

    Με κτιστές εγκαταστάσεις από πέτρα και ξύλο, με 1.500 κρεβάτια, χειρουργεία, κλίβανους αποστείρωσης, ηλεκτρικό ρεύμα, πολλούς βοηθητικούς χώρους, υπαίθριο θέατρο με ξύλινες κερκίδες, γιατρούς και προσωπικό, με μονάδα παραγωγής φυσιολογικού ορού και εργαστήριο αποστείρωσης γάζας. Υπήρχαν ακόμη και ειδικοί θάλαμοι νοσηλείας για βαριά τραυματισμένους, τυφικούς και κωφάλαλους. Μόνο κατά τις επιχειρήσεις του ‘48, που ήταν ιδιαίτερα φονικές, στα βιβλία του νοσοκομείου του Γράμμου καταχωρήθηκαν πάνω από 5.000 εισαγωγές. Στην αιχμή της λειτουργίας του έφτασε να περιθάλπει έως και 1.200 τραυματίες.

    Η κατασκευή και η λειτουργία του αντάρτικου νοσοκομείου, με βάση τα δεδομένα και τις επικρατούσες συνθήκες του εμφυλίου, θεωρείται ένα από τα σπουδαία επιτεύγματα του ΔΣΕ, αναφέρει η Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων (ΕΔΙΑ) 1940-1974 Κ.-Δ. Μακεδονίας, η οποία διοργανώνει την ετήσια θεματική συνάντησή της για τον εμφύλιο πόλεμο, στο Νεστόριο στις 21, 22 Αυγούστου 2010, με θέμα: Γράμμος, αντάρτικο νοσοκομείο, Νώντας Σακελλαρίου Αρχίατρος του ΔΣΕ».

    Η συγγραφέας και αντάρτισσα του ΔΣΕ Κατίνα Λατίφη θα αναφερθεί στις υγειονομικές υπηρεσίες του ΔΣΕ, ο δικηγόρος Κωνσταντίνος Χορομίδης στον αρχίατρο Νώντα Σακελλαρίου, ο αρχιτέκτονας – ερευνητής Γιώργος Κολιόπουλος στην κατασκευαστική πρακτική του αντάρτικου νοσοκομείου, και η Τάσα Σιόμου θα μιλήσει για τον κατασκευαστή του νοσοκομείου Σουμελίδη Μιχάλη. Την Κυριακή 22 Αυγούστου το πρωί θα πραγματοποιηθεί επίσκεψη στο χώρο του αντάρτικου νοσοκομείου.

    http://tvxs.gr/node/64020

    Μου αρέσει!

  2. fb

    Xara Frant Εκπληκτικό κείμενο. Το είχα διαβάσει πέρυσι το χειμώνα. Με είχε συγκινήσει ή ευρηματικότητα και η αυταπάρνηση όσων συμμετείχαν. Όπως και αυτό για την ηλεκτροδότηση του Μεγάλου χωριού. Τι να πει κανείς. Αν και σε εμφύλια σύρραξη, η χώρα ανέδυε ωριμότητα σε πολλά κομμάτια του πληθυσμού της.

    Γιάννης Παπαγρηγορίου Η διαστασεων γκαρσονιερας μια σπηλια, μονο για τις αναγκες των ευρωπαικων προγραμματων μπορει εστω και » καθ υπερβολην» να ονομαστει » νοσοκομειο ανταρτων» εφευρισκοντας και τη λεγομενη » ανταρτικη αρχιτεκτονικη» των δυο – τριων κλαδιων για τον ιδιο λογο.

    Γιάννης Παπαγρηγορίου Απο τις συνηθισμενες προχειρες βουνισιες κατασκευες που κανουν απο τους τσομπανηδες και τους κυνηγους, εως και ολους οσους βρισκονται σε αναγκη στην υπαιθρο. Στο τελος- τελος κινδυνευει με διακωμμωδηση και αυτη η ιστορια που υποτιθεται μνημονευει

    Panos Zervas Γιάννης Παπαγρηγορίου Είσαι πολύ αυστηρός, Γιάννη. Ο Κολιόπουλος είναι μετρημένος στις εκφράσεις του και παρουσιάζει το «νοσοκομείο» (τη διαμόρφωση και στοιχεία της λειτουργίας του) με σαφήνεια.

    Γιάννης Παπαγρηγορίου Καλο ειναι γενικα να αποφευγονται υπερβολες.

    Panos Zervas Γενικά, ναι. Εδώ δεν τις βλέπω, για να είμαι ειλικρινής 😉

    Michalis Petrakos Διαστάσεων γκαρσονιέρας; Διαβάζοντας το άρθρο βλέπω ότι ο κυρίως χώρος είχε εμβαδό 200 τμ, η ξύλινη πλατφόρμα 60 τμ σύν τις παράγκες των γιατρών και τα αποχωρητήρια. Αυτό είναι περίπου 10 γκαρσονιέρες οπότε καλό είναι να αποφεύγονται οι υπερβολές.

    Γιάννης Παπαγρηγορίου Εαν την βλεπατε την σπηλια, πραγματι θα αποφευγονταν οι υπερβολες περι μνημειων κι αλλα συναφη

    *

    Vasiliki Lazou Οι πρόσφατα δημοσιευθείσες φωτογραφίες από το λεύκωμα «Φωτογραφίζοντας το Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας» του Απόστολου Μουσούρη, Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή 2016 δεν αφήνουν αμφιβολία για τη χρήση της σπηλιάς ως νοσοκομείου ανταρτών. Οι φωτογραφίες μάλιστα έρχονται να τεκμηριώσουν ακόμα περισσότερο όλα όσα περιγράφει βασισμένος σε μαρτυρίες και σε επιτόπια έρευνα ο Κολιόπουλος. Ποιο είναι ακριβώς το ζήτημα δεν κατανοώ.

    Γιάννης Παπαγρηγορίου Δεν τιθεται θεμα χρησης σπηλιας, αλλα αυτο που ειναι πιστευω ζητουμενο απο ολους. Να αντιμετωπιζεται η ιστορια με σεβασμο και χωρις καμια σκοπιμοτητητα

    Anna Plakida που ειδατε σκοπιμοτητα και ελλειψη σεβασμου ?

    Γιάννης Παπαγρηγορίου Στο τι και πως αναγορευεται κατι ως » ανταρτικο μνημειο»

    Anna Plakida εσεις με ποια κριτηρια δεν δεχεστε τον χαρακτηρισμο «ανταρτικο μνημειο » ?

    Marria Papanikolaou
    Βάσει ποιάς έρευνας και μαρτυριών που αντικρούουν τις «υπερβολές» μπορειτε να ειστε τόσο κατηγορηματικός σε σημειο αφορισμών του τυπου: «για τις αναγκες των ευρωπαϊκών προγραμμάτων»; Ειναι βαρύ αυτό κομμάτι..

    *

    Vasiliki Lazou Αν θεωρείτε την ανάδειξη και την αξιοποίηση αντάρτικων μνημείων «σκοπιμότητα» μάλλον κινούμαστε σε διαφορετικούς ιδεολογικούς χώρους, οπότε δεν υπάρχει κοινό πεδίο συζήτησης. Να στε καλά. Καλημέρα σας.

    *

    Xara Frant Δεν το πολυπίστεψα, όταν είχα διαβάσει να το λέτε κάποτε, κ. Ζέρβα. Ότι, δλδ, ο εμφύλιος αποτελεί ακόμα μετά από τόσα χρόνια αιτία λεκτικών, και ποιος ξέρει τι άλλο, »εχθροπραξιών». Αλλά τώρα πείστηκα.

    Marria Papanikolaou ·
    Μονο η χλαπαταγή και η αθλιότητα για το Μουσειο Μπελογιάννη και ολη η καφρίλα του διαδικτύου, φτανει για να το κάνει φανερό..

    *

    Vula Firipi Η προπάθεια απόδοσης σκοπιμότητας στην έρευνα του πολύ προσεκτικού Κολιόπουλου, χαρακτηρίζει τον γράφοντα και σε καμία περίπτωση δεν είναι σε θέση να απομειώσει την αξία της έρευνάς του και πολύ περισσότερα να ακυρώσει την ιστορική αλήθεια των ευρημάτων. Δεν αρκεί φαίνεται που από αυτόν τον τόπο έχει μείνει μόνο το κουφάρι του, πρέπει να απογυμνωθεί και από τη μνήμη μου. Μιλήστε όμως έτσι, στους εναπομείναντες παλαιούς κατοίκους του, που μέχρι και σήμερα βρίσκουν απομεινάρια ιατρικών εργαλείων θαμμένα στα χώματα της «γκαρσονιέρας» !!

    Ioanna Achei Τώρα είδα τη συζήτηση και παρεμβαίνω για 3 λόγους. Ο πρώτος είναι γιατί έχω δει τον συγκλονιστικό χώρο και έχω θαυμάσει την ευρηματικότητα των τεχνικών του ΔΣΕ. Ο δεύτερος αφορά το κείμενο του Γ.Κ. την δημοσίευση του οποίου προκάλεσα και φρόντισα εκδοτικά στο Αρχειοτάξιο. Ο τρίτος έχει να κάνει με παρεξηγήσεις και «εντυπώσεις» που δεν υπάρχει λόγος να δημιουργούνται μεταξύ ανθρώπων που τους συνδέει η ίδια έγνοια για την ιστορία και τη συντήρηση της μνήμης … Υπερασπίζομαι λοιπόν το κείμενο για όσα μας έμαθε και τον τόπο για την δουλειά που έχει γίνει αλλά και αντιλαμβάνομαι και την ένσταση του Γ. Παπαγρηγορίου που ξέρει τον Γράμμο και το Βίτσι, πέτρα την πέτρα. Αυτή η λογική τύπου τουριστικής ατραξιόν από εδώ η σπηλιά του Ζαχαριάδη, από εκεί το Αρχηγείο του ΔΣΕ και παρακάτω το νοσοκομείο μοιάζει με τουριστική ατραξιόν… και κάθε άλλο παρά τον σεβασμό και τις μνήμες ανακαλεί. Όμως Γιαννη κι εσύ υπερβάλλεις. Το νοσοκομείο, καθώς οι εγκαταστάσεις του ΔΣΕ λόγω της ξύλινης κατασκευής τους έχουν εξαφανιστεί, είναι ένα σοβαρό αποτύπωμα. Η διεύρυνση της σπηλιάς, η ξύλινη πλατφόρμα που σήμερα δεν υπάρχει, τα προβλήματα στη λειτουργία λόγω έλλειψης οξυγόνου και ο τρόπος αντιμετώπισής τους συνηγορούν υπέρ της συντήρησης και διατήρησής του… Δεν ξέρω αν μπορεί να χαρακτηρισθεί μνημείο, αλλά σίγουρα είναι τόπος μνήμης και μάθησης…

    Μου αρέσει!

  3. Η κ. Λατίφη έστειλε την επιστολή που ακολουθεί στην ΕΔΙΑ, απαντώντας με τον δικό της τρόπο σε όσα είχαν ειπωθεί σε πρόσφατη συζήτηση στο φ/μπ (βλ. προηγούμενο σχόλιο)

    *

    Από: Κατίνα Τέντα Λατίφη
    (διεύθυνση)

    5.7.17

    Προς την Εταιρεία Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων
    1940-1874 Κ-Δ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

    Επειδή ανήκω στη γενιά της Εθνικής μας Αντίστασης κι επειδή έζησα τους διωγμούς και τον Εμφύλιο σαν μαχήτρια του ΔΣΕ νοιώθω τον εαυτό μου – σαν έτσι ζήσασα- «χρεώστη» απέναντι στα γεγονότα που έζησα, γι’ αυτό και ασχολούμαι με τη συγγραφή βιβλίων, διηγημάτων και άρθρων που αφορούν αυτή την μεγάλη περίοδο, περίοδο ύψιστου ηρωισμού, θυσίας και περηφάνιας στον αγώνα της απελευθέρωσης της πατρίδας μας και της προκοπής του λαού της, ταυτόχρονα και περίοδο θλίψης για τον αδελφοκτόνο σπαραγμό. Η ιστορία δεν είναι μυθιστόρημα, δεν είναι λογοπαίγνιο, χαβαλές, είναι πεπραγμένα γεγονότα και η αναφορά σ’ αυτά απαιτεί σεβασμό, έρευνα. Όσοι ασχολούμαστε μ’ αυτά πρέπει να εκφραζόμαστε με απόλυτη σοβαρότητα και μεγάλη προσοχή: Αυτό που γνωρίζω πολύ καλά και το θυμούμαι σωστά το λέω υπεύθυνα. Αυτό που έχω ακούσει το θέτω για έρευνα. Σε έναν τόπο που τόσο έχει δεινοπαθήσει στο διάβα της ιστορίας του, δεν έχουν απολύτως καμιά σχέση οι λεγόμενες «σκοπιμότητες», οι πολιτικές αντιπαραθέσεις, οι αντιζηλίες, οι επιπόλαιες εκφράσεις, γιατί από κάτω υπάρχουν νεκροί, αγώνας σκληρός με θυσίες, υπάρχει αίμα και πολύς πόνος, πολύς πόνος! Αυτοί που κάνουν επιλεκτική ιστορική καταγραφή και επιδιώκουν μ’ αυτόν τον τρόπο να αποδείξουν αυτό που εκ των προτέρων επιθυμούν, είναι «σοφιστές» πληρωμένοι ή όχι και τους βλέπουμε πόσο αηδιαστικά εκφράζονται.

    Δεν μπορώ να κατανοήσω την διαμάχη για τη σπηλιά – νοσοκομείο στο Βροντερό, της περιοχής Πρέσπας. Το 1949 το κεντρικό νοσοκομείο του ΔΣΕ ήταν στο χωριό Βροντερό, ένα πλήρες νοσ/είο θάλαμοι για τους τραυματίες, με φούρνους, μαγειρείο, πρωτότυπα ντους, ιατρείο, φαρμακευτική αποθήκη, αποστείρωση και με γιατρούς, εθελοντές ή αιχμαλώτους, όλων των ειδικοτήτων. Το χωριό βομβαρδίστηκε δύο φορές, ευτυχώς χωρίς θύματα. Ήμουν εκεί συμπτωματικά γιατί εκείνη την περίοδο λόγω καρδιακής μου σοβαρής διεύρυνσης με στείλαν απ’ το επίλεκτο τάγμα του Παναγιώτη Ζάρα όπου ήμουν σαν υπεύθυνη νεολαίας και γυναικών του Υγ. Υπ. Βίτσι. Το Γενικό Επιτελείο δια του Υπουργού Υγείας της Δημοκρατικής Κυβέρνησης Πέτρου Κόκκαλη ανέθεσε στον Αρχίατρο Νώντα Σακελλαρίου και τον Πιτιανούδη να βρουν ασφαλέστερο μέρος μεταφοράς του Νοσ/είου. Επέλεξαν τη μεγαλύτερη σπηλιά στον γύρο χώρο η οποία με απανωτές εκρήξεις από τον μεγαλύτερο μπουρλοτιέρη της εποχής τον ξακουστό Αντώνη Βρατσάνο, έγινε τεράστια. Χτίστηκαν 5-6 ξύλινα πατάρια, στα πρώτα απ’ αυτά που ήταν κοντά στο στόμιο, τοποθετούνταν οι σοβαρότερα τραυματισμένοι, και εντελώς στο πιο ψηλό πατάρι όπου ο αέρας δεν ήταν αρκετός, κοιμόταν το νοσηλευτικό προσωπικό, το οποίο κάθε δίωρο το ξυπνούσαν να βγει έξω για αέρα, γιατί μούδιαζαν επικίνδυνα.

    Έμεινα εκεί 2-3 φορές.

    Την κάθε φορά χωρούσαν σχετικά άνετα – 200 – 250 τραυματίες. Όλες οι φαρμακευτικές και τροφικές ανάγκες, όπως και το νερό, το έφερναν με ζώα απ’ το Βροντερό. Σε μια γωνία δίπλα στην είσοδο υπήρχε ένα μικρό ιατρείο για τις αλλαγές των τραυμάτων. Έξω, πάνω απ΄ την χαράδρα υπήρχε τεχνικός εξώστης όπου και η παράγκα ύπνου των γιατρών. Ξυστά το βράχο δεξιά έξω, ήταν το αποχωρητήριο, και σε και μικρότερη σπηλιά η αποθήκη φαρμάκων και μια κουζινούλα για τσάι κ.λ.π.

    Εσωτερικά στη σπηλιά υπήρχαν υποτυπώδικα σκαλοπάτια και παντού ξύλινοι στύλοι, καθόλου τυχαία τοποθετημένοι από τον Βρατσάνο. Δυστυχώς ό,τι το ξύλινο υπήρχε λεηλατήθηκε απ’ τους γύρω κατοίκους, οι οποίοι είχαν μετακομίσει από την Θεσπρωτία. Το κράτος τους έφερε εκεί και σαν ανταμοιβή για τις υπηρεσίες τους σαν ΜΑΥΔΕΣ τους έδωσε τα σπίτια και τα χωράφια των σλαβόφωνων κατοίκων που είχαν φύγει μαζί με τον υποχωρούντα ΔΣΕ. Αυτά τα υπολείμματα, στυλοβάτες που τόσο ειρωνικά αναφέρονται απ’ τον κύριο Γιάννη Παπαγρηγορίου «τριών κλαδιών» αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης από αρκετούς ειδικούς που επισκέφτηκαν τη σπηλιά και όσοι πρόφτασαν ζωντανό το Βρατσάνο τον επισκέφτηκαν για πληροφορίες.

    Η θέση της σπηλιάς, εκτός απ’ το μέγεθός της, είχε και το πλεονέχτημα ότι ήταν στο απυρόβλητο κι’ απ’ την αεροπορία και από το πυροβολικό.

    Στην κατασκευή αυτού του έργου – άθλος, πήρα κι εγώ [μέρος] όταν περνούσα από κει.

    Δούλευαν μαχητές του ΔΣΕ αλλά κυρίως οι ντόπιοι κάτοικοι των γύρω χωριών. Το κουβάλημα της πέτρας απ’ τις ανατινάξεις ήταν πολύ δύσκολη δουλειά και ο κόσμος δούλευε καταϊδρωμένος με ταχύτητα και κοιμόταν εκεί έξω ανάμεσα στα άφθονα φίδια.

    Και βέβαια ήταν Νοσοκομείο του ΔΣΕ που επονομάζεται και «Σπηλιά Κόκκαλη» προς τιμή του καθηγητή που θαυματούργησε με τις εγχειρήσεις που έκανε νύχτα, χωρίς φως, χωρίς αναισθητικά φάρμακα και έσωσε δεκάδες βαριά τραυματισμένους. Γι’ αυτό το νοσοκομείο έχουν γραφτεί χιλιάδες σελίδες γι’ αυτό το κατόρθωμα – άθλος αν συγκρίνει κανείς τα πενιχρά μέσα του ΔΣΕ. Και θα στήνονταν εκεί μεγάλη νοσηλευτική μονάδα για τους τραυματίες που θα συνδέονταν με την Αλβανία, αν δεν επέρχονταν τόσο σύντομα η ήττα του ΔΣΕ.

    Ποιο λοιπόν είναι το αμφισβητούμενο;

    Πως μπορεί να γίνεται «μπαλάκι» στο διαδίκτυο ένα τέτοιο πεντακάθαρο ιστορικό γεγονός; Και γιατί και πως το ειρωνεύεται ο κ. Γιάννης Παπαγρηγορίου; Με θλίβει βαθύτατα, το θεωρώ ιεροσυλία να χρησιμοποιούνται λέξεις «γκαρσονιέρα» κ.ά.

    Έχει δει, ή, έχετε δει τη μικρή «σπηλιά» όπου κρύφτηκε ο Τσε Γκεβάρα με την ομάδα του στην Κούβα; Λίγων τετραγωνικών μέτρων και οι κουβανέζοι την έχουν αναδείξει σε κεντρικό σημείο ιστορίας και την προβάλλουν παντού, στους τουρίστες, στα φιλμ κ.λ.π. Γιατί σέβονται τα γεγονότα και γιατί ξέρουν ότι έχουν ευθύνη απέναντι στις γενιές των νέων.

    Πεδίο αντιπαλότητας, χαβαλέ, ελαφρότητας υπάρχει άφθονο στην εκφυλισμένη εποχή μας. Όχι όμως στην Ιστορία, όχι στην παράφρασή της.

    Με εκτίμηση και αγανάχτηση

    Κατίνα Λατίφη

    Μου αρέσει!

Σχολιάστε