Για το στρατόπεδο της Μακρονήσου

Στρατής Μπουρνάζος

«Η ίδρυση και λειτουργία του στρατόπεδου της Μακρονήσου συνιστά τομή για τα μέχρι τότε δεδομένα: ένας τόπος ακατοίκητος θα «κατοικηθεί» αποκλειστικά από τους εξόριστους πολίτες και οπλίτες, για την «αναμόρφωση» των οποίων θα εφαρμοστεί ένα πρωτοφανές σχέδιο προπαγάνδας, ψυχολογικού πολέμου και βασανισμού. Το σχέδιο έχει δυο στόχους, έναν ομολογημένο, την επαναφορά των κρατουμένων στον «υγιή εθνικό κορμό» και έναν δεύτερο, ανομολόγητο, τη συντριβή τους, έτσι ώστε να καταστεί αδύνατον, μετά την απελευθέρωσή τους, να συνεχίσουν την πολιτική δράση τους.

Οι βασικές ιδιαιτερότητες που ξεχωρίζουν τη Μακρόνησο από τους άλλους τόπους εξορίας – παλαιότερους, σύγχρονους και μεταγενέστερους – είναι:

α) Ο πολύ μεγάλος αριθμός εξόριστων, πολιτών και στρατιωτών. Δεν υπάρχουν στη διάθεσή μας ακριβή αριθμητικά δεδομένα. Οι κρατούμενοι κάνουν λόγο για πάνω από 100.000, ενώ επίσημες πηγές (λ.χ. τα στοιχεία που δίνουν στη Βουλή, τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του 1950, ο Π. Κανελλόπουλος και ο Γ. Παπανδρέου) για 40.000 κρατούμενους, το διάστημα από τα μέσα του 1947 μέχρι τις αρχές του 1950. Θεωρώ ότι ο αριθμός συνιστά το όριο προς τα κάτω, ενώ, ταυτόχρονα, δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα.

β) Η έκταση και η ένταση των ατομικών και συλλογικών βασανιστηρίων. Ξεκινώντας από καψώνια και στερήσεις το 1947, πολύ γρήγορα το στρατόπεδο θα εξελιχθεί σε ένα σύστημα οργανωμένου βασανισμού, σωματικού και ψυχολογικού. Για τη λειτουργία αλλά και την κατανόησή του, ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι ο μηχανισμός καταπίεσης στελεχώνεται, σε μεγάλο βαθμό, από «αναμορφωθέντες» και «ανανήψαντες» κρατούμενους, που έχουν αποκηρύξει τον κομουνισμό.

γ) Ο κεντρικός ρόλος τον οποίο καταλαμβάνει στην κρατική προπαγάνδα. Από το νησί παρελαύνουν το βασιλικό ζεύγος, υπουργοί, ανώτατοι στρατιωτικοί, ιεράρχες, καθηγητές πανεπιστημίου και διανοούμενοι, Έλληνες και ξένοι δημοσιογράφοι, πρεσβευτές, οι οποίοι συναγωνίζονται σε δηλώσεις ενθουσιασμού. Ταυτόχρονα, πραγματοποιούνται παρελάσεις ανανηψάντων» στην Αθήνα, μια μεγάλη έκθεση στο Ζάππειο, εκδόσεις κ.α. Η Μακρόνησος αναγορεύεται, έτσι, σε εθνικό σύμβολο, σε πρότυπο με παγκόσμια εμβέλεια για τον αντικομμουνιστικό αγώνα, αποτελώντας τον «Νέο Παρθενώνα»: ο περιβόητος χαρακτηρισμός που αποδίδεται στον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, αν και κατά πάσα πιθανότητα δεν ειπώθηκε ποτέ ως προς το πνεύμα είναι ακριβέστατος: συμπυκνώνει και αποδίδει εμβληματικά όλο το κλίμα θαυμασμού.

δ) Το στρατόπεδο αποτελεί το μεγαλύτερο έμπεδο του εθνικού στρατού. Εκτός του ότι ο περιορισμός στο νησί χιλιάδων «υπόπτων» νέων στερούσε τον ΔΣΕ από μια μεγάλη δεξαμενή στρατολόγησης, το στρατόπεδο τροφοδότησε με σημαντικό αριθμό στρατιωτών τον εθνικό στρατό. Πρόκειται για τα «τάγματα αναμορφωμένων» (περίπου 17.000 άτομα, τα έτη 1948-1949), που στάλθηκαν στο μέτωπο – γεγονός το οποίο, πέρα από την ψυχολογική και προπαγανδιστική αξία του, είχε και στρατιωτική σημασία.

Όσον αφορά την αποτελεσματικότητα του συστήματος (αναφέρομαι στα άμεσα αποτελέσματα, όχι τα πιο έμμεσα και μακροπρόθεσμα, την επίδραση δηλαδή στον ψυχισμό των Μακρονησιωτών) χαρακτηριστικά είναι δύο στοιχεία.
Από τη μια, η ένταση των βασανιστηρίων είναι τέτοια, που η συντριπτική πλειονότητα, πολίτες και στρατιώτες, υπογράφουν «δήλωση». Από εκεί και πέρα, από την απλή δήλωση μέχρι τη μαχητική αποκήρυξη του κομουνισμού, τις διάφορες μορφές συνεργασίας με τη διοίκηση του στρατοπέδου, τη στελέχωση του μηχανισμού προπαγάνδας και βασανισμού, η γκάμα είναι πολύ μεγάλη.

Από την άλλη, η άμεση αποτελεσματικότητα του μηχανισμού της Μακρονήσου τίθεται εν αμφιβόλω, με εντυπωσιακό τρόπο, στις εκλογές της 5ης Μαρτίου 1950. Στη Μακρόνησο ψηφίζουν 10.036 άτομα, οι περισσότεροι στρατιώτες. Τα αποτελέσματα συνιστούν κόλαφο, ειδικά αν συνυπολογίσουμε το γεγονός ότι η μεγάλη πλειονότητα των ψηφισάντων έχουν υπογράψει «δήλωση»: πρώτο κόμμα αναδεικνύεται η Δημοκρατική Παράταξη (ο συνασπισμός της Αριστεράς, δηλαδή) με 35,3% και δεύτερο η κεντρώα ΕΠΕΚ του Ν. Πλαστήρα με 24,7%»

*Απόσπασμα από το κείμενο του Στρατή Μπουρνάζου, στο βιβλίο «Τόποι Εξορίας: ένα σημερινό βλέμμα» (2009) από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

Πηγή: Επέτειος ίδρυσης του διαβόητου στρατόπεδου της Μακρονήσου