Ο Αλέξανδρος Ζαούσης για τη Μακρόνησο

«Μακρόνησος ή Μακρονήσι, κατά τους αριστερούς. Την εποχή εκείνη, αλλά και σήμερα, η μία όχθη το ονόμασε ‘Εθνικόν Αναμορφωτήριον’, η άλλη ‘Κολαστήρι’ ή ‘Ελληνικό Νταχάου’. Χιλιάδες Έλληνες αριστεροί πέρασαν από εκεί και διατηρούν εφιαλτικές αναμνήσεις. Άλλοι όμως τις έχουν λησμονήσει. Απόδειξη η παρουσία τους σε ανώτατες θέσεις τής Πολιτείας και η συμμετοχή τους στα ανώτατα ή μεσαία κλιμάκια Κυβερνήσεων της σημερινής συντηρητικής παρατάξεως.

Υπάρχουν για το θέμα της Μακρονήσου ποικίλες και τελείως διιστάμενες απόψεις. Ένα όμως είναι βέβαιο. Ότι το θέμα αυτό κατοπτρίζει τον βαθύτατο διχασμό της εποχής του Εμφυλίου και το τρομερό μίσος που χώριζε τους Έλληνες.

Ουσιαστικά το στρατόπεδο της Μακρονήσου ιδρύθηκε στις αρχές του 1947, ύστερα από εισήγηση του τότε Αρχηγού του Επιτελείου, στρατηγού Βεντήρη. Αλλά η ύπαρξή του έγινε περισσότερο γνωστή το 1948, πιθανώς διότι τότε διογκώθηκε ο αριθμός των κρατουμένων και άρχισαν να διαρρέουν ευρύτερα οι πληροφορίες για κακοποιήσεις κρατουμένων κτλ. Υπάρχει μία εκδοχή, ότι η ίδρυση του στρατοπέδου ξεκίνησε από ένα περίεργο φαινόμενο. Ότι δηλαδή δημιουργήθηκαν έντονα παράπονα από στρατευσίμους, διότι μέχρι το καλοκαίρι του 1946 γινόταν ένα είδος εκλεκτικής στρατεύσεως. Εκαλούντο προς κατάταξη κυρίως εθνικόφρονες κληρωτοί και όχι αριστεροί. Οπότε οι εθνικόφρονες άρχισαν να διαμαρτύρονται, διότι με τον τρόπο αυτό οι κομμουνιστές και οι αριστεροί παρέμεναν στις πόλεις και τα χωριά αστράτευτοι. Και τελικά οι μεν εθνικόφρονες ντύνονταν στο χακί και άφηναν πίσω τους οικογένειες και δουλειά, ενώ οι αριστεροί γλίτωναν τη στράτευση και απολάμβαναν τα αγαθά της ζωής του πολίτη, με την εξαίρεση φυσικά των αριστερών οι οποίοι είχαν συλληφθεί ή εξοριστεί, και αυτοί δεν ήταν λίγοι. Κοντά στα παράπονα αυτά των εθνικοφρόνων υφίστατο και η ανησυχία ότι πολλοί από τους αστράτευτους κομμουνιστές βοηθούσαν τις παράνομες δραστηριότητες του κόμματός τους, στις πόλεις και τα χωριά.

Σύμφωνα πάντοτε με την εκδοχή αυτή, το φαινόμενο της εκλεκτικής στρατεύσεως μόνο των εθνικοφρόνων οδήγησε από το φθινόπωρο του 1946 σε τροποποίηση του τρόπου στρατολογίας, η οποία έγινε πλέον καθολική για όλους τους πολίτες. Οπότε αναπόφευκτα προέκυψε η ανάγκη διαχωρισμού των εριφίων από τα πρόβατα. Και ως λύση προκρίθηκε, το 1947, η ίδρυση του στρατοπέδου Μακρονήσου.

[Η εκδοχή αυτή δεν ευσταθεί απόλυτα. Διότι, όπως λέχθηκε κατά κόρον στα προηγούμενα, στην πραγματικότητα η πρόσκληση στρατευσίμων, αρχικά για την Εθνοφυλακή και αργότερα για τον ΕΣ, δεν γινόταν επιλεκτικά. Στα σημερινά κομμουνιστικά κείμενα υπάρχουν συνεχείς αναφορές για το υψηλό ποσοστό αριστερών μεταξύ των στρατευσίμων, για τους οποίους μάλιστα πολλά ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ πίστευαν ότι μπορούσαν άνετα να τους κερδίσουν με το μέρος των ανταρτών. Ο ίδιος ο Μπαρτζιώτας υποστηρίζει ότι το 1946 σε 6-7 ταξιαρχίες του ΕΣ η συντριπτική πλειοψηφία των φαντάρων ήταν κομμουνιστές και ότι υπήρχε πλήθος αριστερών και στις άλλες μονάδες. Το ίδιο και ο Γ. Μπλάνας (βλ. τόμ. Α΄, σελ. 150).

Η πιθανότερη εκδοχή είναι ότι, όταν το καλοκαίρι του 1946 σημειώθηκαν σοβαρές στασιαστικές ενέργειες υπαξιωματικών και οπλιτών, ιδιαίτερα στο Β΄ Σώμα Στρατού στην περιοχή Κοζάνης (βλ. τόμ. Α΄, σελ. 151), η ηγεσία του ΕΣ ανησύχησε. Και προοδευτικά, από τον επόμενο χρόνο, αποφάσισε τον περιορισμό των ‘υπόπτων’ νεοσυλλέκτων.]

Παράλληλα με τη Μακρόνησο ιδρύθηκαν και άλλα δύο στρατόπεδα. Ένα στο Τρίκερι του Βόλου και ένα στα Γιούρα. Το πρώτο προοριζόταν για άνδρες και γυναίκες που κατοικούσαν σε περιοχές εκκαθαριζόμενες από τον στρατό και οι οποίοι εθεωρούντο ύποπτοι για συνεργασία με τους αντάρτες. Τα Γιούρα εχρησιμοποιούντο για προφυλακισμένους αριστερούς. Τέλος, στη Λέρο δημιουργήθηκε στρατόπεδο κυρίως για αγόρια, για το οποίο μάλιστα ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα ο βασιλιάς Παύλος και επιχείρησε να το οργανώσει με βάση τις αρχές του Προσκοπισμού.

Τα κριτήρια με τα οποία ένας πολίτης κατατασσόμενος στον στρατό εθεωρείτο ‘ύποπτος’, ήταν ασαφή. Διότι ο χαρακτηρισμός αυτός βασιζόταν κυρίως σε στοιχεία των αστυνομικών υπηρεσιών, πράγμα που τον καιρό εκείνο, αλλά και σε μεταγενέστερες εποχές, αποτελούσε κριτήριο αρκετά αμφιλεγόμενο.

Οι αφικνούμενοι στη Μακρόνησο κατατάσσονταν σε τρία Τάγματα, τα οποία ονομάστηκαν ‘Ειδικά Τάγματα Οπλιτών’, ΕΤΟ Α΄, Β΄ και Γ΄. Όσοι απ’ αυτούς ήταν έφεδροι αξιωματικοί, εντάσσονταν σε ειδικό Τάγμα. Προοδευτικά ο πληθυσμός της Μακρονήσου αυξήθηκε από τη μεταφορά εκεί των κρατουμένων των Στρατιωτικών Φυλακών Αθηνών, υπόδικων για στρατοδικεία, καθώς και παλιών αξιωματικών του ΕΛΑΣ, ή ακόμα και αξιωματικών του στρατού της Μέσης Ανατολής οι οποίοι είχαν αναμιχθεί στα κινήματα του 1944.

Στην αρχική φάση, όταν το στρατόπεδο λειτουργούσε ως στρατιωτικός καταυλισμός και παρ’ όλο που οι συνθήκες διαβιώσεως ήταν σκληρότατες, υπήρχε κάποια λογική στην ανάγκη της υπάρξεώς του. Δηλαδή ν’ απομονώνονται οι στρατεύσιμοι που ήταν ύποπτοι για λιποταξία, αυτομολία ή και κρυφή συνεργασία με τους αντάρτες. Η εκτροπή του στρατοπέδου άρχισε όταν άτομα μικρονοϊκά ή με σαδιστικές τάσεις ‘ανακάλυψαν’ ότι δεν αρκεί ο περιορισμός των στρατευσίμων σ’ ένα στρατόπεδο. Και ότι μπορούν με μέσα σκληρά και βασανισμούς να κάνουν τους αριστερούς ν’ αλλαξοπιστήσουν. Και να τους αναγκάσουν να ‘ανανήψουν’. Οι μέθοδοι αυτές, συνοδευόμενες και από χονδροειδή πλύση του εγκεφάλου των κρατουμένων, απέδωσαν σε μικρή κλίμακα. Πολλοί κρατούμενοι, που δεν άντεχαν άλλο, δήλωσαν υποταγή, ενώ μερικοί αποφάσισαν συνειδητά τη μεταπήδηση στην αντίπαλη παράταξη. Η διάκριση μεταξύ των δύο κατηγοριών είναι πολύ δύσκολη, όπως υπήρξε δύσκολη και την εποχή του Μεταξά με τους πραγματικούς και τους κατ’ εντολήν του ΚΚΕ ‘δηλωσίες’. Είτε λοιπόν με εξαναγκασμό είτε συνειδητά, μεγάλος αριθμός κρατουμένων βρέθηκε τελικά στην άλλη όχθη. Σύμφωνα με κυβερνητικής προελεύσεως στοιχεία πέρασαν από τη Μακρόνησο, από το 1947 ως το 1950, 27.700 οπλίτες και 1.100 έφεδροι αξιωματικοί. Από τους αξιωματικούς, 800 ‘απεδόθησαν’ στον Εθνικό Στρατό, 200 παρέμειναν στο στρατόπεδο ως διοικητές λόχων και διμοιρίτες, ενώ οι υπόλοιποι 100 χαρακτηρίστηκαν ‘αμετανόητοι κομμουνισταί’. Πάντα κατά την κυβερνητική πλευρά, από τους κρατουμένους οπλίτες, 15.400 -μετά από ‘κατάλληλον εθνικόν προσανατολισμόν’- υπηρέτησαν αργότερα στον ΕΣ, ενώ 6.600 απολύθηκαν χωρίς να υπηρετήσουν και 300 περίπου παρέμειναν στη Μακρόνησο κριθέντες ‘αμετανόητοι’. Οι αριθμοί αυτοί αμφισβητήθηκαν από την άλλη όχθη, ιδιαίτερα ως προς τους ‘ανανήψαντες’, και χαρακτηρίστηκαν κυβερνητική προπαγάνδα. Αλλά υπήρξε ένα γεγονός, πέραν πάσης αμφιβολίας, το οποίο η κυβερνητική παράταξη χρησιμοποίησε ως ισχυρότατο επιχείρημα. Από τους ‘ανανήψαντες’ σχηματίστηκαν μονάδες Μακρονησιωτών, όπως το 596 Τάγμα Πεζικού, το οποίο, προς μεγάλη οδύνη των ανταρτών, πολέμησε γενναιότατα εναντίον τους στην Πελοπόννησο και τον Γράμμο, το 1948. Οι αριθμοί που δόθηκαν από την κυβερνητική πλευρά αμφισβητήθηκαν και ως προς το μέγεθός τους. Δηλαδή ότι από τη Μακρόνησο πέρασαν πολύ περισσότεροι από 27-28.000. Μερικοί μιλούν για 100.000! Αλλά και αυτός ο αριθμός αντηχεί υπερβολικός. Το θέμα άλλωστε δεν βρίσκεται τόσο στους αριθμούς, όσο στη νοοτροπία η οποία καθιέρωσε τη Μακρόνησο.

[Το θέμα της Μακρονήσου θέτει υπό δοκιμασία την αντικειμενικότητα κάθε έντιμου ερευνητή. Αν μεταφερθούμε στο κλίμα της εποχής, θα εμπλακούμε στις βαθύτατα διχαστικές θέσεις που χώριζαν τότε τους Έλληνες. Όταν ακόμα και κορυφαίοι όσο και μετριοπαθείς πολιτικοί άνδρες εξύμνησαν τη Μακρόνησο… Σήμερα, χάρις στη συστηματική επί έτη ‘διαφώτιση’ των Ελλήνων από την αριστερή σκοπιά, η άποψη περί ‘κολαστηρίου’ έχει πια ριζώσει. Τόσο ώστε ακόμα και αντικειμενικοί και σοβαροί συγγραφείς να γράψουν ότι ‘το αναμορφωτήριον Μακρονήσου υπήρξε στρατόπεδο βασανισμών που υπερέβησαν το προηγούμενο των ανακριτικών υπηρεσιών των Γερμανών κατά την Κατοχή’. Η σύγκριση αυτή είναι μάλλον ατυχής. Και θα μπορούσε κανείς ν’ αρχίσει ν’ απαριθμεί ατέλειωτες ιστορίες βασανισμών ατόμων που βρέθηκαν στα χέρια οργανώσεων του ΚΚΕ από τον καιρό της Κατοχής, των Δεκεμβριανών, μέχρι και τον Εμφύλιο. Ή να μιλήσει γι’ αυτά που συνέβησαν στο στρατόπεδο του Μπούλκες από κομμουνιστές εις βάρος παλιών Ελασιτών (βλ. τόμ. Α΄, σελ. 95-99). Πάντοτε στους εμφύλιους σπαραγμούς εμφανίζονται και στις δύο παρατάξεις άτομα κατωτάτης υποστάσεως με σαδιστικές τάσεις πηγάζουσες από τα απωθημένα τους. Και στο σημείο αυτό έγκειται η ευθύνη της Κυβερνήσεως και της ηγεσίας του ΕΣ. Γιατί έκλεισαν τα μάτια σ’ αυτά που γίνονταν στη Μακρόνησο; Ένα κόμμα όπως το ΚΚΕ, με ολοκληρωτική ιδεολογία, μπορούσε να δικαιολογήσει τις δικές του ακρότητες με το επιχείρημα ότι κάνει επανάσταση. Το επίσημο όμως Κράτος του 1947-1950 έπρεπε να διαφυλάξει το κύρος του και ποτέ, ακόμα και στο κλίμα της εποχής, να μην επιτρέψει τέτοιες παρεκτροπές.

Για τη Μακρόνησο γράφτηκαν πολλά βιβλία από την αριστερή πλευρά. Απ’ αυτά προκύπτουν πρωτοφανή περιστατικά βασανισμών, εξευτελισμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ακόμα και θανάτων. Απ’ αυτά σημειώνουμε το βιβλίο του Φίλιππα Γελαδόπουλου ‘Μακρονήσι’ και του Παναγιώτη Καλλιδώνη ‘Μακρόνησος, ο Γολγοθάς της Δημοκρατίας’. Απ’ αυτά και από άλλες μαρτυρίες ανακύπτουν και δύο ακόμα φαινόμενα. Πρώτον, ότι πολλοί που υπηρέτησαν στη φρουρά της Μακρονήσου, δηλαδή οι δεσμοφύλακες, μετάνιωσαν και αποκάλυψαν τη φοβερή αλήθεια. Και αντίθετα άλλοι, φανατικοί κομμουνιστές, ιδιαίτερα παλιά μέλη της ΕΠΟΝ, αποκήρυξαν το κόμμα τους και μεταβλήθηκαν σε δεσμοφύλακες των συντρόφων τους, εξίσου σκληρούς με τους ‘υπερεθνικόφρονες’. Στο πλαίσιο αυτών των μαρτυριών υπάρχει και ένας τόμος από την Αυτοβιογραφία του Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος περιγράφει τις εμπειρίες του από τη Μακρόνησο μεταξύ Ιουλίου και Αυγούστου 1949. Ο Θεοδωράκης περιγράφει με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες τα δικά του παθήματα, όπως έναν εκφοβιστικό ενταφιασμό με συντροφιά αρουραίους… Μπορεί σε πολλά σημεία η αφήγησή του να είναι συγκλονιστική, αλλά, καθώς βρίθει από αηδιαστικές λεπτομέρειες, καταντά ενίοτε απωθητική. Φυσικά ο Θεοδωράκης διαθέτει άφθονο χιούμορ, είτε απλό είτε μαύρο, κι έτσι δεν διστάζει να περιγράψει και μια επίσκεψη στη Μακρόνησο της Φρειδερίκης, που ήταν κατά τη γνώμη του ‘ωραία γυναίκα’ και προκάλεσε… σεξουαλική αναστάτωση στους κρατουμένους (τόμ. Γ΄, σελ. 153).

Από τους ξένους συγγραφείς, ίσως η πιο ψύχραιμη εκτίμηση για το στρατόπεδο βρίσκεται στο βιβλίο του Γούντχαους. Ο οποίος κρίνει κυρίως την επιτυχία ή μη του ‘πειράματος αναδιαπαιδαγωγήσεως’ των αριστερών. Και παρ’ όλο που σημειώνει τον σημαντικό αριθμό αυτών οι οποίοι ανένηψαν και σχημάτισαν τα μάχιμα τάγματα των Μακρονησιωτών, διαπιστώνει ότι η διαπαιδαγώγηση δεν πέτυχε. Και ούτε μπορούσε να συγκριθεί με τα επιτεύγματα π.χ. των κομισάριων του ΚΚΕ… Πέτυχε ωστόσο το πείραμα από την πλευρά της αποτροπής ενδεχομένων ανατρεπτικών ενεργειών, αν οι ύποπτοι είχαν παραμείνει ελεύθεροι.]

Αλέξανδρος Ζαούσης, «Η Τραγική Αναμέτρηση, Ωκεανίδα 1995, τόμος Β΄ σελ. 16-22

Επιμέλεια: ΣΑΘ

*

Ο Αλέξανδρος Λ. Ζαούσης γεννήθηκε στην Αθήνα (1923). Το 1948 έλαβε το πτυχίο του με άριστα από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και το 1951 ανακηρύχθηκε αριστούχος Διδάκτωρ της Χειρουργικής. Το 1950-1953 υπηρέτησε ως έφεδρος ανθυπίατρος σε Τάγμα Πεζικού και σε Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Στη συνέχεια μετεκπαιδεύτηκε στη Βοστώνη και στο Λονδίνο στην Ορθοπεδική Χειρουργική. Κατά τη διάρκεια της θητείας του στη Βοστώνη του απονεμήθηκε ο τίτλος του Teaching Fellow του Harvand. Η «Βρετανική Ορθοπεδική Εταιρεία», της οποίας είναι το παλαιότερο ελληνικό μέλος, τον επέλεξε από το 1981 ως μόνιμο εκπρόσωπο της στην Ελλάδα (Corresponding Fellow of the B.O.A.). Ο Α. Λ. Ζαούσης διετέλεσε συνολικώς επί εικοσαετία Διευθυντής στο Ασκληπείο Βούλας και στο Νοσοκομείο Ατυχημάτων (ΚΑΤ), συγγράψας πληθώρα επιστημονικών εργασιών στα ελληνικά και σε ξένες γλώσσες. Εισήγαγε στην Ελλάδα νέες εγχειρητικές μεθόδους και, πρώτος, το 1967, την ολική αρθροπλαστική του ισχίου. Στην Κατοχή (1941-1944) είχε μετάσχει στην Εθνική Αντίσταση και από τις εμπειρίες του της περιόδου αυτής προέκυψε το πρώτο εξωιατρικό του πόνημα, με τίτλο «Αναμνήσεις ενός αντιήρωα», το 1980. Ακολούθησε το τρίτομο έργο του «Οι δύο όχθες», το δίτομο «Η τραγική αναμέτρηση», για την περίοδο 1945-1949, και πάλι ένα δίτομο, «Ο εμπαιγμός», για τη δικτατορία 1967-1974. Επίσης, καταπιάστηκε και με πολύ παλαιότερες περιόδους με τα βιβλία του «Αλέξανδρος και Ασπασία» και «Αμαλία και Όθων». Το τελευταίο του βιβλίο, «Λέλα Καραγιάννη. Η Μπομπουλίνα της Κατοχής, 1941-1944» εκδόθηκε το 2004. Τιμήθηκε με το Μετάλλιο Εθνικής Αντιστάσεως 1941-1945 για τις υπηρεσίες του με την οργάνωση «Ιερά Ταξιαρχία».

Πηγή για τον Ζαούση: http://www.biblionet.gr/author/7260/%CE%91%CE%BB%CE%AD%CE%BE%CE%B1%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%BF%CF%82_%CE%9B._%CE%96%CE%B1%CE%BF%CF%8D%CF%83%CE%B7%CF%82