(Από τον «Ερμή»)
«Μετά την κρίση του Ιουλίου τα πράγματα ηρέμησαν για λίγο στη Μέση Ανατολή. Το επόμενο μεγάλο γεγονός ήταν η επίσκεψη των αντιπροσώπων από τις αντιστασιακές οργανώσεις στο Κάιρο»
«Ποιοι ήταν οι αντιπρόσωποι;»
«Από το ΕΑΜ ο Ηλίας Τσιριμώκος, ο Ανδρέας Τζήμας, ο Πέτρος Ρούσσος και ο Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος. Από τον ΕΔΕΣ ο Κομνηνός Πυρομάγλου. Από την ΕΚΚΑ ο Γιώργος Καρτάλης. Συμμετείχε και ο φιλελεύθερος Γεώργιος Εξηντάρης, ο οποίος εκπροσωπούσε τα δημοκρατικά πολιτικά κόμματα»
«Ήταν η πρώτη επαφή της εξόριστης κυβέρνησης με την αντίσταση;»
«Ναι. Η βασιλική κυβέρνηση συνέχισε τον αγώνα στο εξωτερικό, αλλά δεν είχε καμία επαφή με την αντίσταση στο εσωτερικό. Γιατί ήταν έξω από την λογική της, γιατί δεν είχε τρόπους επικοινωνίας και το κυριότερο επειδή όλες οι σημαντικές ένοπλες αντιστασιακές οργανώσεις ήταν αναφανδόν κατά της μοναρχίας και κατά της δικτατορίας. Είχε γίνει μία προσπάθεια από τον Κανελλόπουλο να σχηματίσει μέσω του Τσιγάντε που ερχόταν στην Ελλάδα με συμμαχική αποστολή ένα εθνικό συμβούλιο, που θα ένωνε και θα καθοδηγούσε όλες τις αντιστασιακές οργανώσεις, υπό την υψηλή πολιτική εποπτεία της Κυβέρνησης. Αυτή η προσπάθεια είχε αποτύχει. Το καλοκαίρι του ’43, την επαφή με την αντίσταση στην Ελλάδα, την ενίσχυση της και τις προσπάθειες χειραγώγησης της, την είχαν αποκλειστικά οι Βρετανοί και αυτό συνεχίστηκε τυπικά ως τη συμφωνία του Λιβάνου και πρακτικά ως την απελευθέρωση»
«Τι αποτελέσματα είχε η επίσκεψη των αντιστασιακών;»
«Επί της ουσίας δεν είχε κανένα, εκτός από την επίσημη διαπίστωση των αντιθέσεων. Το Μάρτιο του 1943, όταν στη Μέση Ανατολή ξεσπούσε η πρώτη εξέγερση, ο ΕΛΑΣ είχε διαλύσει την ομάδα Σαράφη – Κωστόπουλου στη Θεσσαλία και την ομάδα Παπαϊωάννου, του ΕΔΕΣ, στο Θέρμο της Αιτωλοακαρνανίας. Τον Μάιο είχε διαλύσει για πρώτη φορά την ομάδα του Ψαρρού. Το κλίμα στη Μέση Ανατολή ήταν παρόμοιο με αυτό που επικρατούσε στην ηπειρωτική Ελλάδα, μόνο που εκεί δεν κυριαρχούσε το ΕΑΜ, αλλά το μοναρχικό μπλοκ. Το οποίο μόλις είχε καταστείλει τη δεύτερη ανταρσία και το οποίο είχε αρχίσει να ενισχύεται από τους βενιζελικούς, που άρχιζαν πια να θεωρούν ως μέγιστο κίνδυνο το ΕΑΜ. Ήδη από την άνοιξη είχε προσχωρήσει στο βασιλικό στρατόπεδο και ο Ναπολέοντας Ζέρβας, αλλά αυτό δεν είχε διαδοθεί»
«Τον ΕΔΕΣ όμως εκπροσωπούσε ο Κομνηνός Πυρομάγλου, που παρέμενε αντιμοναρχικός…»
«Ναι. Ωστόσο, το θέμα των συναντήσεων δεν ήταν ο ΕΔΕΣ, ήταν το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ. Τους αντιπροσώπους συνάντησαν ο βασιλιάς και ο Τσουδερός, αλλά στην πραγματικότητα δεν υπήρχε αντικείμενο συζήτησης. Η θέση του ΕΑΜ ήταν ότι πρώτα έπρεπε να γίνει μία συμφωνία για το πολιτειακό, να μην επιστρέψει δηλαδή στην Ελλάδα ο Γεώργιος πριν την πραγματοποίηση δημοψηφίσματος. Στη συνέχεια θα μπορούσε να γίνει συζήτηση για το συντονισμό της αντιστασιακής δράσης αλλά και για τη συμμετοχή τους στην κυβέρνηση»
«Αυτά βέβαια ακουγόντουσαν παράλογα…»
«Κάνεις λάθος. Ακόμα και οι υπουργοί της κυβέρνησης, εννοώ οι αντιμοναρχικοί, δεν είχαν καμία δυσκολία να αδειάσουν το βασιλιά και να συμφωνήσουν στο πλαίσιο που έθετε το ΕΑΜ. Εξάλλου εξελισσόταν τότε η συνήθης κυβερνητική κρίση, την οποία προκαλούσαν οι δημοκρατικοί Βενιζέλος και Καραπαναγιώτης, γύρω από την απόφαση των βρετανών να απελευθερώσουν τα Δωδεκάνησα χωρίς την ελληνική συμμετοχή, για την παρατεινόμενη αδυναμία απευθείας επικοινωνίας με την Ελλάδα, επειδή διευκολύνονταν οι αποδράσεις μόνο μοναρχικών αξιωματικών προς τη Μέση Ανατολή και επειδή είχαν εκτελεστεί δύο οπλίτες που είχαν πάρει μέρος στη στάση του Ιουλίου. Τελικά, στις 17 Αυγούστου, οι εκπρόσωποι των αντιστασιακών οργανώσεων, συμπεριλαμβανομένου του ΕΔΕΣ, που εκπροσωπούσε ο Πυρομάγλου, τα μη μοναρχικά κόμματα και ο Κανελλόπουλος απαίτησαν από κοινού να δεσμευτεί ο βασιλιάς ότι δεν θα επέστρεφε στην Ελλάδα πριν τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος»
«Αυτό που ζητούσε το ΕΑΜ!»
«Ναι. Δύο μέρες αργότερα συμφώνησε και το υπουργικό συμβούλιο. Ο Γεώργιος ήρθε σε δύσκολη θέση και απευθύνθηκε για στήριξη στον Τσόρτσιλ και τον Ρούσβελτ. Η στήριξη δόθηκε και αυτό είχε ως αποτέλεσμα να διώξουν οι Βρετανοί κακήν κακώς για την Ελλάδα την αντιστασιακή αντιπροσωπεία. Μόνο που αυτή η απόφασή τους δεν υλοποιήθηκε και οι αντιπρόσωποι αναχώρησαν μερικές εβδομάδες αργότερα, έχοντας πετύχει ισοπαλία στο κομβικό θέμα του πολιτειακού»
«Γιατί ισοπαλία;»
«Γιατί υπήρχε ευρύτατη συσπείρωση κατά του Γεωργίου, αυτός όμως εξακολουθούσε να έχει την επίσημη υποστήριξη των Βρετανών, οι οποίοι είχαν υποστεί μια σημαντική, αλλά προσωρινή, όπως αποδείχτηκε, πολιτική ήττα, αφού σχεδίαζαν να επαναφέρουν τον Γεώργιο στην Ελλάδα μαζί με τον ελληνικό στρατό. Υπήρχε και μία άλλη βρετανική πολιτική, η οποία χωρίς να είναι φιλοεαμική θεωρούσε ως πρώτη προτεραιότητα την ενίσχυση της αντίστασης, δηλαδή του ΕΛΑΣ, για στρατιωτικούς λόγους και όχι τη συμπαράσταση στις δυσκολίες του βασιλέως Γεωργίου. Αυτό δεν διέφυγε από τους βασιλόφρονες, οι οποίοι καταλόγιζαν στους Βρετανούς ότι είχαν βοηθήσει το κομμουνιστικό κίνημα στην Ελλάδα και είχαν φέρει τους αντιπροσώπους του ως συνομιλητές στο Κάιρο. Και γιατί δεν έδιναν τη δυνατότητα άμεσης επικοινωνίας των Ελλήνων της Μέσης Ανατολής με τους πολιτικούς στην Ελλάδα, γεγονός που εκμεταλλευόταν το ΕΑΜ»
«Οι Βρετανοί γιατί δεν υποστήριζαν τους βασιλόφρονες;»
«Τους υποστήριζαν, επειδή ήταν το ελληνικό στήριγμά του βασιλιά, αλλά δεν ήθελαν να ταυτιστούν μαζί τους, γιατί αυτό σήμαινε ότι θα έχαναν όλους τους άλλους, δηλαδή το σύνολο της ένοπλης αντίστασης στην Ελλάδα. Μια ταύτιση των Βρετανών με τους φανατικούς οπαδούς του Γεωργίου θα μπορούσε να σημαίνει ελαχιστοποίηση ή και εξαφάνιση των δυνατοτήτων ελέγχου των εξελίξεων στην Ελλάδα, μετά την απελευθέρωση»
Ο Ερμής χαμογέλασε.
«Στο μεταξύ οι Βρετανοί προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να ανατρέψουν την κατάσταση και να απαλλαγούν από τον μπελά του ΕΑΜ. Βοήθησαν τη συνεννόηση του παλαιού πολιτικού κόσμου με την κυβέρνηση, γεγονός που σήμαινε την ενοποίηση του αστικού χώρου, με την τοποθέτηση του πολιτειακού θέματος σε δεύτερη μοίρα. Το κυριότερο, τον Οκτώβριο του 1943, εξασφάλισαν από τον Στάλιν στη Μόσχα τη διαβεβαίωση ότι η Σοβιετική Ένωση δεν ενδιαφερόταν για την Ελλάδα. Ήταν δύο παράλληλες πολιτικές κινήσεις ουσίας, αλλά χωρίς άμεσο αποτέλεσμα, γιατί το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ εξακολουθούσαν να κυριαρχούν στην κατεχόμενη Ελλάδα, καθώς οι προσπάθειες να δημιουργηθούν μη Εαμικά ή αντιεαμικά αντάρτικα σώματα απέτυχαν όλες, η μία μετά την άλλη. Ώσπου ο σοβαρός αντίπαλος εμφανίστηκε»
«Τα Τάγματα Ασφαλείας!»
Ο Ερμής έγνεψε καταφατικά και πρότεινε να μείνουμε στη Μέση Ανατολή.
«Οι Βρετανοί προετοίμαζαν μεθοδικά το έδαφος. Στις 7 Νοεμβρίου έγινε μια Σύσκεψη της Αμυντικής Επιτροπής Μέσης Ανατολής σχετικά με την Ελλάδα, στην οποία παραβρέθηκε ο υπουργός εξωτερικών Ήντεν, ο οποίος έγραψε γι’ αυτήν. Εκεί συμφωνήθηκε ότι πρέπει να διακοπούν οι σχέσεις με το ΕΑΜ -ΕΛΑΣ και να γίνουν προσπάθειες για να σχηματιστούν μη πολιτικές ομάδες στην περιοχή του ΕΛΑΣ. Δεν ήταν κάτι χωρίς συνέχεια, γιατί στις 22 Δεκεμβρίου 1943 η βρετανική πρεσβεία στην Ουάσινγκτον επέδωσε ένα μνημόνιο στην κυβέρνηση των ΗΠΑ, στο οποίο παρουσιαζόταν ένα ολοκληρωμένο βρετανικό σχέδιο για την Ελλάδα, με βασικό στόχο την υποταγή του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ. Οι ενέργειες προς όλες τις κατευθύνσεις που έγιναν στη συνέχεια και ως το Δεκέμβρη του ’44 από τους Βρετανούς ήταν σε εφαρμογή αυτής της πολιτικής, σε σχέση με τα ελληνικά πράγματα»
«Υποθέτω ότι οι άμεσα ενδιαφερόμενοι, οι Έλληνες, είχαν μαύρα μεσάνυχτα για τα βρετανικά σχέδια…»
Ο Ερμής έγνεψε καταφατικά.
«Οι εκπρόσωποι της αντίστασης είχαν αποχωρήσει, όταν ξέσπασε η κυβερνητική κρίση και το υπουργικό συμβούλιο παραιτήθηκε σύσσωμο κατηγορώντας τον πρωθυπουργό για δουλοπρέπεια, με αφορμή τη βρετανική εκστρατεία στα Δωδεκάνησα χωρίς ελληνική συμμετοχή. Και πάλι ο Τσουδερός κατάφερε να διατηρήσει τη θέση του, ενώ ο βασιλιάς έκανε μια τακτική υποχώρηση για το χρόνο της επιστροφής του στην Ελλάδα και έδωσε έτσι το άλλοθι και τη δυνατότητα στον τέως αντιμοναρχικό πολιτικό κόσμο να συνεργαστεί με την κυβέρνησή του. Κάτι που δεν θα συνέβαινε ποτέ, αν δεν υπήρχε ο φόβος του ΕΑΜ»
«Ο στρατός ηρέμησε μετά το κίνημα του Ιουλίου;»
«Φαινομενικά ναι, αλλά η κρίση σιγόβραζε. Όμως εμφανίστηκε άλλη μία παράμετρος, στις αρχές Σεπτεμβρίου 1943, η οποία είχε τη σημασία της στα γεγονότα του επόμενου Απριλίου. Το γενικό στρατηγείο Μέσης Ανατολής ενημέρωσε τη Βρετανική κυβέρνηση ότι μετά τις εκκαθαρίσεις που είχαν γίνει στις δύο ταξιαρχίες ήταν αδύνατη η διατήρηση τους. Σκοπός του συμμαχικού στρατηγείου ήταν η συγκρότηση μιας ταξιαρχίας πεζικού πλήρους σύνθεσης, ενός συντάγματος τεθωρακισμένων αυτοκινήτων, ενός τμήματος καταδρομών και μιας μικρής μονάδας ασφάλειας»
«Αυτό δείχνει ότι οι βρετανοί δεν είχαν πρόβλημα μόνο με τον ΕΛΑΣ, αλλά και με το στρατό της Μέσης Ανατολής»
«Ακριβώς. Πολύ περισσότερο που λόγω των εξελίξεων του μεγάλου πολέμου αυτός ο στρατός δεν ήταν πια απαραίτητος στο συμμαχικό αγώνα, ενώ δημιουργούσε συνεχώς προβλήματα και απειλούσε τα βρετανικά σχέδια για τις μεταπολεμικές εξελίξεις στην Ελλάδα. Από την άλλη, η 1η ταξιαρχία συνέχισε να εκπαιδεύεται και να ανεβάζει συνεχώς το επιχειρησιακό της επίπεδο και τις επιδόσεις της, ενώ συνέχιζαν να λειτουργούν χωρίς προβλήματα όσες μονάδες της 2ης ταξιαρχίας είχαν απομείνει. Έφτασαν και νεοσύλλεκτοι, εκατόν εξήντα ένας από την Κύπρο και περίπου εξακόσιοι από τη Σάμο, με βάση τους οποίους συγκροτήθηκαν τέσσερα νέα τάγματα πεζικού. Με αυτά θα μπορούσε να αποκατασταθεί πλήρως η σύνθεση της 2ης ταξιαρχίας. Φυσικά η Βρετανία δεν μπορούσε να επιβάλει τα σχέδια που είχε διαμορφώσει για τον ελληνικό στρατό το φθινόπωρο του ‘43 και το χειμώνα, γιατί θα συναντούσε την ομόθυμη και απόλυτη άρνηση των Ελλήνων. Έπρεπε να βρεθεί η κατάλληλη ευκαιρία, και αυτό συνέβη τον Απρίλιο του 1944. Στο μεταξύ ο ελληνικός στρατός ήταν σοβαρά απασχολημένος με μια σύγχρονη εκδοχή της βυζαντινής εικονολατρίας και εικονομαχίας»
Ο Ερμής χαμογέλασε και έμεινε για λίγο σιωπηλός.
«Είχε δημιουργηθεί ένα κέντρο εκπαιδεύσεως αξιωματικών, με διοικητή τον συνταγματάρχη Τσακαλώτο. Ήταν μία λύση ανάγκης, γιατί υπήρχαν περίπου δύο χιλιάδες εκατό αξιωματικοί, ενώ στις υφιστάμενες μονάδες δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν περισσότεροι από χίλιοι. Επειδή οι εκπαιδευόμενοι αξιωματικοί είχαν μικτή πολιτική σύνθεση, ο Τσακαλώτος απαγόρευσε την τοποθέτηση εικόνων του βασιλιά σε κοινόχρηστους χώρους, για να αποφεύγονται οι εντάσεις. Οι εικόνες του βασιλιά επιτρέπονταν σε γραφεία και αίθουσες εκπαίδευσης, κάτι που αναγκάστηκαν να αποδεχτούν οι βασιλόφρονες αξιωματικοί. Δεν άργησαν όμως να τοποθετήσουν εικόνες του βασιλιά στις λέσχες αξιωματικών, κάτι που προκάλεσε τις έντονες αντιδράσεις των αντιμοναρχικών. Ο Τσακαλώτος, αφού πήρε την έγκριση του αρχηγού του ΓΕΣ, διέταξε την αφαίρεση των εικόνων από όλους τους κοινόχρηστους χώρους. Υπήρχε όμως μεγάλο πρόβλημα και με το ζήτω»
«Ποιο ζήτω;»
«Κάθε επίσημος λόγος τελειώνει σύμφωνα με το πρωτόκολλο με την αναφώνηση ζήτω ο βασιλεύς. Στην επέτειο της 28ης Οκτωβρίου 1943, σε μία άλλη μεγάλη μονάδα, ο διοικητής το παρέλειψε. Αμέσως το φώναξε ένας υπολοχαγός και το επανέλαβαν όλοι οι παριστάμενοι βασιλόφρονες»
«Τι συνέβη μετά;»
«Ο υπολοχαγός συνελήφθη και στάλθηκε σε στρατόπεδο κρατουμένων. Στο μεταξύ στην Ελλάδα είχαν αρχίσει οι μάχες του ΕΛΑΣ με τον ΕΔΕΣ, που κατέληξαν στη συμφωνία της Πλάκας»
«Πότε υπογράφηκε η συμφωνία;»
«Στις 29 Φεβρουαρίου 1944. Υποτίθεται ότι ήταν το τέλος των αντιπαραθέσεων στο εσωτερικό της αντίστασης, με την ψευδαίσθηση ότι θα δημιουργηθεί ένας αντάρτικος στρατός συντονιζόμενος από το Κοινό Γενικό Στρατηγείο, στο οποίο συμμετείχαν ο ΕΛΑΣ, ο ΕΔΕΣ, η ΕΚΚΑ και μέλη της συμμαχικής αποστολής. Το ΕΑΜ προσπάθησε να δώσει και πολιτικό χαρακτήρα στη συμφωνία, αλλά αυτό δεν έγινε δεκτό από τους Βρετανούς που παρασκηνιακά έλεγχαν τις διαπραγματεύσεις. Ακολούθησε η ένταση της αντάρτικης δραστηριότητας στα πλαίσια της επιχείρησης Άνιμαλς, αλλά μετά από αυτήν η στρατιωτική σημασία του ελληνικού αντάρτικου για τον συμμαχικό αγώνα προσδιορίστηκε σε χαμηλότερα επίπεδα. Ταυτόχρονα, το αντάρτικο απόκτησε καθοριστική πολιτική σημασία για τις εσωτερικές εξελίξεις, αφού όλα τα αντάρτικα σχήματα στηρίζονταν σε πολιτικές δυνάμεις, οι οποίες είχαν υπόψη τους τι θα γινόταν μετά την απελευθέρωση»
«Δεν είχε κάτι θετικό η συμφωνία;»
«Προέβλεπε τον τερματισμό της σύγκρουσης μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ, τη διατήρηση των θέσεων που είχαν οι δύο οργανώσεις πριν από αυτή, τον Οκτώβριο του 1943, καθώς και μέτρα οικοδόμησης εμπιστοσύνης όπως η εκατέρωθεν απελευθέρωση των αιχμαλώτων και των ομήρων. Δεν ήταν λίγο, ήταν όμως το ελάχιστο δυνατό. Σε επίπεδο συσχετισμών ήταν μια μεγάλη επιτυχία για τον ΕΔΕΣ, που διασώθηκε και κράτησε την περιοχή του. Μια εξέλιξη πολιτικά δικαιολογημένη για το ΕΑΜ, που ετοίμαζε τότε την επίθεση ενότητας, για συμμετοχή ολόκληρης της αντίστασης, συμπεριλαμβανομένου του ΕΔΕΣ, στην ΠΕΕΑ»
«Στη Μέση Ανατολή πως οργανώθηκαν στην παροικία και στο στρατό οι πολιτικές δυνάμεις;»
«Στις 7 Ιανουαρίου του 1943 στο Κάιρο ιδρύθηκε ο Εθνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος, ΕΑΣ. Ως προτεραιότητες τέθηκαν η διαφώτιση της κοινής γνώμης για την κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα, η ενίσχυση του ιδεολογικού και του ένοπλου αγώνα κατά του φασισμού, η επισιτιστική βοήθεια σε όσους είχαν ανάγκη και η αντιμετώπιση των προβλημάτων που δημιουργούσαν οι αλλεπάλληλες επιστρατεύσεις στις κοινότητες της ομογένειας. Στη συνέχεια ιδρύθηκε το κεντρικό γραφείο αντιφασιστικών οργανώσεων με εκπροσώπους της ΑΣΟ, της ΑΟΝ, της ΑΟΑ, του ΕΑΣ και της Ομοσπονδίας Ελληνικών Ναυτεργατικών Οργανώσεων, ΟΕΝΟ»
«Αυτά το ΕΑΜ. Οι άλλοι;»
«Τον Αύγουστο του 1943 ο λοχαγός Γεώργιος Καραγιάννης ίδρυσε την Ένωση Νέων Αξιωματικών, ΕΝΑ, με κύριο στόχο την αντιμετώπιση της κομουνιστικής απειλής. Απευθυνόταν στους κατώτερους αξιωματικούς, ήταν ιδιαίτερα μαχητική και συσπείρωσε στις γραμμές της και δημοκρατικούς αξιωματικούς, σε αντικομουνιστική βάση. Ο ιδρυτής της ΕΝΑ διαχώριζε τους αξιωματικούς σε δύο κατηγορίες. Τους εθνικόφρονες, δηλαδή τους μοναρχικούς, τους συντηρητικούς αλλά και τους φανατικούς δημοκρατικούς και τους πολιτικά αδιάφορους από τη μία μεριά και τους κομουνιστές από την άλλη. Στις συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί μετά το κίνημα του Ιουλίου, αυτός ο διαχωρισμός εξέφραζε προφητικά τις δύο παρατάξεις που θα συγκρούονταν ως το τέλος της δεκαετίας του ‘40»
Ο Ερμής συνέχισε την αφήγησή του.
«Στον αντιμοναρχικό χώρο ιδρύθηκε η Εθνική Απελευθερωτική Στρατιωτική Δημοκρατική Οργάνωση, ΕΑΣΔΟ, από τον ταγματάρχη πεζικού Μάρκο Κλαδάκη, με στόχο να συσπειρώσει τους ανοργάνωτους δημοκρατικούς αξιωματικούς, οι οποίοι αλλιώς θα κατευθύνονταν στις μοναρχικές οργανώσεις. Η οργάνωση του Κλαδάκη επιδίωκε την ανασύνθεση της 2ης ταξιαρχίας, την επαναφορά στις μονάδες των δημοκρατικών στρατευμένων που κρατούνταν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και τη συγκρότηση πανεθνικής κυβέρνησης ενότητας. Η ΑΣΟ αντιμετώπισε φιλικά τη νέα οργάνωση, η οποία είχε τη στήριξη του Βενιζέλου και του Καραπαναγιώτη. Όταν έγινε γνωστό ότι δεν θα συμμετείχαν ελληνικές μονάδες στις συμμαχικές δυνάμεις για την απελευθέρωση της Σάμου, μια αντιπροσωπεία της οργάνωσης παρουσιάστηκε στον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης Ρούσσο και στους υπουργούς Βενιζέλο και Βούλγαρη και αξίωσε τη συμμετοχή του στρατού, αλλιώς θα προχωρούσαν σε ανατροπή της κυβέρνησης. Οι υπουργοί όχι μόνο τους άκουσαν, αλλά βρήκαν την ευκαιρία να κατηγορήσουν ως υπεύθυνο τον πρωθυπουργό Τσουδερό, τη θέση του οποίου ήθελε να πάρει ο Βενιζέλος και δεν το έκρυβε. Αλλά η οργάνωση του Κλαδάκη δεν ήταν η μοναδική στο δημοκρατικό χώρο. Στις αρχές Οκτωβρίου ο υποστράτηγος Καλλέργης ίδρυσε την Επιτροπή Συνταγματαρχών, με στόχο τον εκδημοκρατισμό του στρατού. Η Επιτροπή προωθούσε την επίλυση του ζητήματος της επετηρίδας, δηλαδή την επαγγελματική τακτοποίηση των αξιωματικών που είχαν επανέλθει στο στρατό. Το προφανές αντάλλαγμα ήταν η νομιμοφροσύνη στη βασιλική κυβέρνηση και αυτό είχε ως συνέπεια την οριστική διάσταση με την ΑΣΟ. Στις αρχές Μαρτίου 1944 η Επιτροπή Συνταγματαρχών ζητούσε μεταξύ άλλων την απαλλαγή του στρατού από τους φιλομεταξικούς αξιωματικούς και την αντικατάστασή τους από δημοκράτες. Επιδίωκε χωρίς προσχήματα να γίνει πρωθυπουργός ο Βενιζέλος και είχε ως σκοπό να χτυπήσει αμείλικτα δεξιά και αριστερά»
«Ακούγεται υπερφίαλο…»
«Ναι, αλλά τα μεγάλα κούφια λόγια συνηθιζόταν στο σώμα των αξιωματικών, για δεκαετίες. Ωστόσο, πέρα από τους λεονταρισμούς και της ονειροφαντασίες κάποιων στελεχών, οι νέες οργανώσεις που δημιουργήθηκαν για τους βασιλόφρονες και τους δημοκρατικούς αξιωματικούς του στρατού της Μέσης Ανατολής σήμαιναν το σχηματισμό μιας μεγάλης παράταξης, η οποία θα αντιμετώπιζε το ΕΑΜ και θα υπεράσπιζε το ισχύον πολιτικό και κοινωνικό καθεστώς. Οι προπολεμικές διαχωριστικές γραμμές δεν έσβησαν, αλλά ξεθώριασαν, με την εμφάνιση της νέας μεγάλης αντίθεσης. Στο στρατό συνέβη αυτό που συνέβη σε ολόκληρη την ελληνική κοινωνία, μετά το καλοκαίρι του 1943. Εξάλλου, για τους αξιωματικούς υπήρχε πάντοτε το θέμα της επαγγελματικής αποκατάστασης, η οποία παραδοσιακά εξαρτιόταν από την προσκόλλησή τους σε κάποια πολιτική παράταξη. Και αυτή δεν μπορούσε σε καμία περίπτωση να είναι το ΕΑΜ. Για την ακρίβεια κανένας δεν μπορούσε να υπολογίζει σε στρατιωτική σταδιοδρομία αν δεν ήταν κατά του ΕΑΜ. Ως εκ περισσού, βεβαίως, γιατί η συντριπτική πλειοψηφία των αξιωματικών ήταν αντικομουνιστές, έτσι κι αλλιώς»
«Πως αντέδρασε το τοπικό ΕΑΜ σ’ αυτές τις πολιτικές κινήσεις στο χώρο των αξιωματικών;»
«Την 1η Νοεμβρίου 1943 ιδρύθηκε η Προσωρινή Επιτροπή Συντονισμού Αγώνα, ΠΕΣΑ, η οποία είχε σκοπό να καθοδηγήσει όλες τις αντιμοναρχικές οργανώσεις στις ένοπλες δυνάμεις, με βάση την πολιτική του ΕΑΜ. Επιδίωκε τη συνένωση όλων των εθνικών δυνάμεων, τη ματαίωση των σχεδίων της αντίδρασης για επιβολή καθεστώτος αντιθέτου στη θέληση του λαού, το συντονισμό του αγώνα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και την παροχή κάθε δυνατής βοήθειας στο μαχόμενο έθνος. Για να επιτευχθούν αυτά θα έπρεπε να συγκροτηθεί αντιπροσωπευτική λαϊκή κυβέρνηση με τη συμμετοχή όλων των πολιτικών κομμάτων και των αντιστασιακών οργανώσεων»
«Η κυβέρνηση Τσουδερού όμως είχε αποδειχτεί εξαιρετικά ανθεκτική…»
«Ναι. Αλλά συγκέντρωνε πολλές αντιφάσεις. Ήταν κυβέρνηση του βασιλιά, με φιλελεύθερους υπουργούς. Ήταν η συνέχεια των κυβερνήσεων της δικτατορίας Μεταξά, αλλά σε σαφή αντιπαράθεση με τους υποστηρικτές της 4ης Αυγούστου. Και βέβαια, ο ένας υπουργός υπονόμευε τον άλλον και όλοι μαζί τον πρωθυπουργό. Αλλά και τον ίδιο τον Γεώργιο, όπως αποδείχτηκε. Κι όμως αυτό το σχήμα διευκόλυνε ή δεν εμπόδισε τις διεργασίες για το σχηματισμό μιας μετωπικής παράταξης του αστικού πολιτικού κόσμου κατά του ΕΑΜ. Επειδή όμως η βασιλική κυβέρνηση βρισκόταν εκτός Ελλάδος, μια αντίστοιχη συσπείρωση επιχειρήθηκε να γίνει στο εσωτερικό, από την κυβέρνηση Ράλλη. Πολιτική και ιδεολογική, αλλά και με ισχυρές δυνάμεις κρούσης. Το πρόβλημα ήταν ότι η μία κυβέρνηση εξαρτιόνταν απόλυτα από τους Βρετανούς, ενώ η άλλη εξαρτιόταν απόλυτα από τους Γερμανούς. Πολλοί αξιωματικοί, ωστόσο, ξεπέρασαν τις αναστολές για τη συνεργασία με τον κατακτητή, καθώς είχαν πειστεί ότι το ΕΑΜ είχε μετατρέψει τον αντιστασιακό αγώνα σε ταξικό και ήθελε να ανατρέψει το κοινωνικό καθεστώς»
«Η συμφωνία της Πλάκας, μετά τις συγκρούσεις με τον ΕΔΕΣ, δεν καθησύχασε αυτούς τους φόβους;»
«Ούτε στο ελάχιστο. Γιατί αμέσως μετά, τον Απρίλιο, υπήρξε η βίαια διάλυση του 5/42 Συντάγματος και η δολοφονία του Ψαρρού, αλλά και η νέα εξέγερση στη Μέση Ανατολή»
«Ποια ήταν η επιχειρησιακή κατάσταση στο στρατό;»
Ο Ερμής πήρε μια βαθειά ανάσα.
«Στις αρχές του1944 υπήρχαν τρεις ελληνικές στρατιωτικές διοικήσεις. Στη Συρία, την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο. Υπήρχαν ελληνικές στρατιωτικές μονάδες στη Λιβύη και στο Σουδάν, ενώ λειτουργούσε πληθώρα από διοικητικά εξαρτήματα. Ο απολογισμός της πολεμικής συνεισφοράς παρέμενε εξαιρετικά φτωχός, αλλά δεν έλειπαν τα σχέδια για το μέλλον. Το Μάρτιο είχε αναγγελθεί η συγκρότηση της 3ης ταξιαρχίας στελεχών, η οποία θα απορροφούσε όλους τους μόνιμους και εφέδρους αξιωματικούς που πλεόναζαν. Η νέα ταξιαρχία θα είχε τρία τάγματα πεζικού, σύνταγμα πυροβολικού, αντιαρματική μοίρα, λόχους μηχανικού, μεταφορών και πυροβόλων, διμοιρία διαβιβάσεων και συνεργεία, που θα αποτελούνταν μόνο από αξιωματικούς. Αυτό το σώμα, αν γινόταν πραγματικότητα, θα μπορούσε να συμβάλει καθοριστικά στη δημιουργία του νέου στρατού, μετά τον πόλεμο»
«Προς το παρόν όμως το μόνο χειροπιαστό δεδομένο ήταν η πρώτη ταξιαρχία…»
«Ναι. Η οποία προοριζόταν να μεταφερθεί στην Ιταλία και να συμμετάσχει στις επιχειρήσεις. Το Φεβρουάριο είχε αποσταλεί εκεί ένας λόχος της, ως προπομπός. Θα ήταν η ευκαιρία για τον εξόριστο ελληνικό στρατό να συμμετάσχει επιτέλους ουσιαστικά στις συμμαχικές επιχειρήσεις»
«Τα πνεύματα είχαν ηρεμήσει;»
« Όχι ακριβώς. Δεν υπήρχαν παρατράγουδα, ακουγόντουσαν όμως αντάρτικα τραγούδια κατά τη διάρκεια των πορειών. Στις 13 Μαρτίου η 1η ταξιαρχία τέθηκε σε εικοσιτετράωρη ετοιμότητα μετακίνησης. Και στις 18 Μαρτίου βρέθηκε στον τελευταίο της σταθμό στο Αιγυπτιακό έδαφος, κοντά στην Αλεξάνδρεια. Στις 13 Απριλίου θα άρχιζε η μεταφορά στην Ιταλία»
«Η οποία δεν έγινε ποτέ…»
Ο Ερμής έγνεψε καταφατικά.
«Στις αρχές Μαρτίου, ο Βρετανός υποστράτηγος που ήταν επικεφαλής των συνδέσμων στους συμμαχικούς στρατούς προειδοποίησε εγγράφως την ελληνική πλευρά ότι υπήρχαν ενδείξεις αύξησης της πολιτικής δραστηριότητας από αξιωματικούς που είχαν εμπλακεί στο κίνημα του Μαρτίου την προηγούμενη χρονιά. Προέβλεπε μάλιστα ότι ήταν πιθανόν να υπάρξουν ακραίες εκδηλώσεις στον επερχόμενο εορτασμό της 25ης Μαρτίου. Ο υπεύθυνος υπουργός Καραπαναγιώτης απάντησε στις 12 Μαρτίου ότι οι βρετανικοί φόβοι ήταν αβάσιμοι και ότι όλα βρισκόντουσαν υπό έλεγχο. Παρόλο που οι μοναρχικοί αξιωματικοί εκεί που είχαν τις διοικήσεις και την πλειοψηφία δεν είχαν παραλείψει να αγνοήσουν τις υπουργικές διαταγές για αποκαθήλωση των φωτογραφιών του βασιλιά. Έλεγαν μάλιστα ότι ήταν αδιανόητο υπουργοί που είχαν διοριστεί από τον βασιλιά να μην τον αναγνωρίζουν ως αρχηγό του κράτους»
«Είχαν ένα δίκιο…»
Ο Ερμής χαμογέλασε.
«Στη μονάδα του Τσακαλώτου, ο οποίος υπακούοντας στην κυβέρνηση εμφανιζόταν θέλοντας και μη ως εικονομάχος, κατά τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου ο ταγματάρχης Σαρρής τοποθέτησε την εικόνα του βασιλιά στο χώρο των εορταστικών εκδηλώσεων και απείλησε με αιματοχυσία αν κάποιοι επιχειρούσαν να την κατεβάσουν. Φυσικά οι αντιμοναρχικοί αντέδρασαν έντονα και απειλήθηκε γενικευμένη σύρραξη, η οποία ευτυχώς έμεινε στα λόγια. Έγιναν κι άλλα, από την άλλη πλευρά, αλλά έξω από τους στρατώνες. Ο Εαμικός Εθνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος εξέδωσε μία ανακοίνωση στις 24 Μαρτίου υπέρ της κυβέρνησης του βουνού, της ΠΕΕΑ, και κάλεσε τους υπουργούς να προστατεύσουν το λαό από την επιβολή μιας νέας δικτατορίας. Παράλληλα προειδοποιούσε ότι οποιαδήποτε προσπάθεια δυσφήμισης της ΠΕΕΑ, την οποία ο πρωθυπουργός Τσουδερός παρίστανε ότι αγνοεί, θα προκαλούσε την αντίδραση του Συνδέσμου. Στις επίσημες εορταστικές εκδηλώσεις που έγιναν στο Κάιρο, Έλληνες μαθητές τραγούδησαν αντάρτικα τραγούδια και οι επίσημοι αποχώρησαν από την αίθουσα. Σε μία άλλη γιορτή στο Κάιρο που διοργάνωσε ο Εθνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος, ένας ομιλητής ανακοίνωσε τη συγκρότηση της ΠΕΕΑ και οι παρευρισκόμενοι εξουσιοδότησαν τους εκπροσώπους του Συνδέσμου να στείλουν χαιρετιστήριο ψήφισμα και να ζητήσουν από τον Τσουδερό την αποδοχή των προτάσεών της για συγκρότηση κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Την επόμενη μέρα ο Τσουδερός μιλούσε σε εκδήλωση στο δημοτικό στάδιο της Αλεξάνδρειας. Επειδή όμως παρέλειψε να αναφερθεί στην Αντίσταση και την ίδρυση της ΠΕΕΑ, αποδοκιμάστηκε έντονα και αναγκάστηκε να αποχωρήσει από το βήμα πριν ολοκληρώσει την ομιλία του»
«Γιατί ο Τσουδερός παρίστανε ότι αγνοούσε την ΠΕΕΑ;»
Ο Ερμής σήκωσε τους ώμους.
«Με τα πολλά, την ανήγγειλε με ανακοίνωση στον τύπο, στις 27 Μαρτίου. Απηύθυνε και μήνυμα προς το Σοφούλη, το ΚΚΕ, την ΠΕΕΑ, τον ΕΔΕΣ και την ΕΚΚΑ και τους καλούσε να επισπεύσουν τις μεταξύ τους συνεννοήσεις για τη συγκρότηση κυβέρνησης και να στείλουν στο Κάιρο τους αντιπροσώπους τους»
«Ώστε αυτά που αποφασίστηκαν στο συνέδριο του Λιβάνου τον Μάιο, είχαν ήδη προαναγγελθεί από τον Τσουδερό, στα τέλη Μαρτίου…»
«Ναι, γιατί αυτή την πολιτική είχαν αποφασίσει οι Βρετανοί. Αλλά οι Εαμικοί της Μέσης Ανατολής είχαν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η κυβέρνηση είχε συμμαχήσει οριστικά με τις δυνάμεις της αντίδρασης. Συνεπώς αν ο ΕΑΣ και η ΑΣΟ συνέχιζαν να τηρούν νομιμόφρονα στάση απέναντι στην κυβέρνηση, αυτό θα είχε αρνητικές επιπτώσεις στην απήχηση της ΠΕΕΑ. Επέλεξαν λοιπόν να εκφράσουν δυναμικά τη συμπαράταξή τους με την κυβέρνηση του βουνού»
«Αν γινόταν κάτι τέτοιο στο στρατό, οι Βρετανοί δεν θα ματαίωναν τη μετάβαση της 1ης ταξιαρχίας στην Ιταλία;»
«Υπήρχαν πολλές διαφορετικές εκτιμήσεις για το τι θα μπορούσαν να κάνουν οι Βρετανοί με τον ελληνικό στρατό της Μέσης Ανατολής, σε συνεννόηση με την αντιδραστική κυβέρνηση. Όλες ξεκινούσαν με το δεδομένο της συνωμοσίας, κατέληγαν όμως σε διαφορετικά συμπεράσματα περί του πρακτέου. Μια άποψη ήταν ότι έπρεπε να αποφευχθεί οποιαδήποτε σύγκρουση, ώστε οι ένοπλες δυνάμεις να φτάσουν συντεταγμένα στην Ελλάδα και εκεί, αν χρειαζόταν, να αντιδρούσαν κατάλληλα. Άλλοι υποστήριζαν ότι η κινητοποίηση έπρεπε να γίνει άμεσα για να εκδηλωθεί η υποστήριξη του στρατού προς την ΠΕΕΑ και να ματαιωθούν έτσι τα αντιλαϊκά σχέδια. Μια τρίτη άποψη υποστήριζε ότι η επικείμενη προώθηση της ταξιαρχίας σε κάποιο μέτωπο εκτός Ελλάδος, εξυπηρετούσε τις επιδιώξεις των Βρετανών και της κυβέρνησης. Η τελική απόφαση ήταν να εκδηλωθεί και να καταγραφεί η συμπαράσταση του στρατού προς την ΠΕΕΑ. Και αν οι Βρετανοί αντιδρούσαν, εκτιμήθηκε ότι στην περίπτωση αυτή θα επαναλαμβανόταν ότι έχει συμβεί με την εκδήλωση συμπαράστασης του Γιουγκοσλαβικού στρατού της Μέσης Ανατολής προς τους παρτιζάνους του Τίτο»
«Τι είχε συμβεί με τους Γιουγκοσλάβους;»
«Το Δεκέμβριο του 1943 οι περισσότεροι είχαν δηλώσει την υποστήριξή τους στην προσωρινή κυβέρνηση του Τίτο. Οι Βρετανοί τους αφόπλισαν και τους έκλεισαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Τελικά όμως επέτρεψαν την ένταξή τους στο Γιουγκοσλαβικό Απελευθερωτικό Στρατό. Η διαφορά είναι ότι οι Βρετανοί είχαν ήδη εγκαταλείψει τον Μιχαήλοβιτς και αναγνώριζαν τον Τίτο ως ηγέτη της γιουγκοσλαβικής αντίστασης, συνεπώς και της προσωρινής Κυβέρνησης. Κάτι που δεν ίσχυε για το ΕΑΜ και την ελληνική κυβέρνηση του βουνού. Οι Εαμικοί της Μέσης Ανατολής είχαν την ψευδαίσθηση ότι αν εκδηλωνόταν μία ισχυρή, ουσιαστικά πολιτική, κίνηση στο στρατό, θα αρκούσε για να υπάρξουν αντίστοιχες εξελίξεις με τις γιουγκοσλαβικές»
Σημειώσεις για τον Εμφύλιο 
Μια σκέψη σχετικά μέ το “Μέση Ανατολή: Από τον Ιούλιο του ’43 ως τον Απρίλιο του ‘44”