(Από τον «Ερμή»)
«Το ναυτικό παρέμεινε αξιόμαχο, υπό τις διαταγές της εξόριστης κυβέρνησης, αλλά ήταν γεγονός η σχεδόν πλήρης διάλυση του στρατού ξηράς. Οι δυο ταξιαρχίες, οι οποίες υποτίθεται ότι θα έκαναν θριαμβευτική είσοδο στη Ρώμη, δεν υπήρχαν πια. Μετά την καταστολή των στάσεων του Απριλίου ξεκίνησε η ανασύσταση ενός μονολιθικού μοναρχικού στρατού. Η επιλογή των αξιωματικών έγινε με βάση τη συμπεριφορά που τήρησαν στη στάση του Απριλίου, αλλά και τη γενικότερη στάση τους στη Μέση Ανατολή. Από το πλήθος των βασιλοφρόνων και των αποτάκτων που είχαν ενσωματωθεί, θα έπρεπε να επιλέγουν όσοι ήταν απαραίτητοι. Πολλοί αξιωματικοί περίσσευαν. Στα τέλη Μαΐου 1944 είχαν επιλεγεί διακόσιοι τέσσερις αξιωματικοί και χίλιοι εξακόσιοι ογδόντα οπλίτες για το σχηματισμό της 3ης ελληνικής ορεινής ταξιαρχίας, με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Θρασύβουλο Τσακαλώτο. Προοδευτικά η δύναμη της ταξιαρχίας συμπληρώθηκε και έφτασε τους διακόσιους δεκατρείς αξιωματικούς, εβδομήντα ανθυπασπιστές και τρεις χιλιάδες ογδόντα τέσσερις οπλίτες. Πριν τα μέσα Αυγούστου, η νέα ταξιαρχία είχε μεταφερθεί στην Ιταλία, όπου πήρε μέρος στην κατάληψη του Ρίμινι, με απώλειες εβδομήντα οχτώ νεκρούς και εκατόν ογδόντα οχτώ τραυματίες»
«Μια πραγματική καταστροφή για το ΕΑΜ…»
«Η απώτερη συνέπεια ήταν ο πολιτικός και στρατιωτικός αυτοευνουχισμός του ΕΑΜ. Θα ήταν εντελώς διαφορετικές οι συνθήκες μετά την επιστροφή αυτού του στρατού στην Ελλάδα, αν δεν είχαν μεσολαβήσει η εξέγερση και οι εκκαθαρίσεις των χιλιάδων στασιαστών. Η στάση σε στρατό και ναυτικό έδειξε την πολιτική μυωπία της ηγεσίας στη Μέση Ανατολή. Αντί να περιφρουρήσουν τις δυνάμεις τους για την κρίσιμη στιγμή της απελευθέρωσης, όπου θα παιζόντουσαν τα πάντα, τις ξόδεψαν κυνηγώντας ενδιάμεσους και δευτερεύοντες πολιτικούς στόχους. Και μάλιστα σε καιρό πολέμου, κι ακόμα χειρότερα, στα ξένα εδάφη, όπου κυριαρχούσε απολύτως ο μεγάλος τους αντίπαλος, δηλαδή οι Άγγλοι. Υπάρχει όμως και κάτι χειρότερο»
«Δε μπορώ να φανταστώ κάτι ακόμα χειρότερο απ’ αυτά που αναφέρατε…»
«Κι όμως. Οι αντιπρόσωποι του ΕΑΜ στη Διάσκεψη του Λιβάνου, λίγες βδομάδες αργότερα, σε απολογητικά τηλεγραφήματα προς τους Τσόρτσιλ και Ρούσβελτ, δε δίστασαν να καταδικάσουν απερίφραστα, ως άφρονες, τους συντρόφους τους και να χαρακτηρίσουν το κίνημά τους έγκλημα κατά της πατρίδος. Ο εκπρόσωπος του ΚΚΕ Πέτρος Ρούσος είπε, μιλώντας για τους εξεγερμένους της ΑΣΟ στο συνέδριο του Λιβάνου, ότι η αντίσταση και η αιματηρή πάλη του ελληνικού λαού ξεπερνούν με το ηθικό τους ανάστημα την τρέλα των πράξεων μερικών ανεύθυνων προσώπων, πράξεις οι οποίες, παρόλο που εμπνέονται από την επιθυμία της εθνικής ενότητας, είχαν λυπηρά και καταστροφικά αποτελέσματα που πρέπει να καταδικάζονται από όλους. Κι ας είχε δώσει ο ίδιος τον Αύγουστο του ΄43 σαφείς οδηγίες για κίνημα, μόλις παρουσιαζόταν η ευκαιρία, για να διαλυθεί στη χειρότερη περίπτωση ο βασιλικός στρατός της Μέσης Ανατολής. Τουλάχιστον αυτό αφηγείται ο Μιλτιάδης Πορφυρογένης, όπως το έχει καταγράψει ο Γούσιας»
«Γιατί να πιστέψουμε τον Γούσια;»
Ο Ερμής χαμογέλασε.
«Γιατί είναι αδιανόητο να μην είχε υπάρξει προηγούμενη συνεννόηση της ΑΣΟ με το ΚΚΕ. Ο Σαλλάς δεν ήταν κάποιος ανεύθυνος, ήταν παλιό έμπιστο στέλεχος του κόμματος, Ακροναυπλιώτης, και ο Ρούσος ήταν μέλος του Πολιτικού Γραφείου. Σύμφωνα με τον Σαλλά οι τελευταίες οδηγίες του Ρούσσου ήταν, πειστήκαμε απόλυτα για την ορθότητα του αγώνα σας. Τούτοι δεν έχουν διάθεση για ενότητα και αν καθυστερήσουν ακόμα πιθανόν θα έχουμε Εαμική κυβέρνηση στην Ελλάδα. Τότε οι δυνάμεις αυτές είναι καταδικασμένες να διαλυθούν. Μα και αν διαλυθούν θα ναι κέρδος εκατό τοις εκατό, γιατί εμείς σας υπολογίζουμε σαν δύναμη του βασιλιά»
«Αν ισχύει αυτό, η ηγεσία του ΚΚΕ ήθελε να απαλλαγεί από το μεγάλο κίνδυνο που ήταν ο μοναρχικός στρατός της Μέσης Ανατολής!»
«Ο Πέτρος Ρούσος έγραψε σε έκθεσή του προς το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ, στα τέλη Ιουλίου 1944 ότι η προσπάθεια των δεξιών κομμάτων ήταν να εκμεταλλευθούν την καταστολή της εξέγερσης των στρατιωτών και των ναυτών και να θέσουν το ΚΚΕ σε μειονεκτική θέση. Ήθελαν να τους επιρρίψουν την άμεση ευθύνη της προετοιμασίας της. Στη συνέχεια ο Ρούσος λέει πως η εξέγερση, παρ’ όλο τον άφθαστο ηρωισμό των στρατιωτών, ναυτών και μέρους των αξιωματικών, παρ’ όλο τον ηθικό αντίκτυπό της, έγινε σε στιγμή που συνέφερε τους εχθρούς του ΚΚΕ. Ότι η καθοδήγηση δε στάθμισε καλά όλους τους παράγοντες και τα ενδεχόμενα σ’ ένα έδαφος ξένο και ζωτικότατο για τη Μεγάλη Βρετανία. Έβαζε και την υπόνοια πως είναι πιθανό να υπάρχει ανάμιξη ξένων παραγόντων. Διαπίστωνε ότι οι αντιδραστικοί απ’ αφορμή την εξέγερση και την καταστολή της διέδωσαν τις μεγαλύτερες συκοφαντίες εις βάρος του ΕΑΜ σε όλο τον κόσμο. Ο Ρούσβελτ σε ενισχυτικό τηλεγράφημά του προς τον Τσόρτσιλ άφηνε σαφώς να εννοηθεί ότι η Ελλάδα έφυγε από το συμμαχικό στρατόπεδο. Μετά από αυτά, ο Ρούσος προσπαθεί να δικαιολογήσει τη στάση των Εαμικών αντιπροσώπων, με τα τηλεγραφήματα στον Τσόρτσιλ και τον Ρούσβελτ και παραδέχεται ότι η φράση άφρονες που οργάνωσαν το κίνημα ήταν βιασμένη, πολιτικά εσφαλμένη και δημιούργησε δικαιολογημένες συγχύσεις. Κι όμως, όλα αυτά είναι πταίσματα σε σύγκριση με αυτά που η Εαμική αντιπροσωπία υπέγραψε στο Λίβανο για τους εξεγερμένους της Μέσης Ανατολής, συμφωνώντας με τις απόλυτες θέσεις του Παπανδρέου περί των ευθυνών αλλά και της ανάγκης για ανάλογη τιμωρία τους»
Ο Ερμής σταμάτησε για λίγο.
«Βεβαίως υπάρχει και μια άλλη αφήγηση για την ίδια περίοδο, τον Αύγουστο του ΄43, όπου η προτροπή άλλων μελών της Εαμικής αντιπροσωπείας που είχε μεταβεί στο Κάιρο και ειδικότερα του Ανδρέα Τζήμα και του Ηλία Τσιριμώκου ήταν να μην γίνει καμιά περαιτέρω κίνηση από την ΑΣΟ, μετά τις στάσεις του 1943, ακόμα κι αν τους έβαζαν το μαχαίρι στο λαιμό. Το πιθανότερο είναι ότι τα δύο να ισχύουν, δηλαδή άλλα είπαν ο Τζήμας και ο Τσιριμώκος και άλλα ο Ρούσος. Ο Γιάννης Σαλλάς σε υπόμνημα προς το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ, υποστήριξε ότι το κίνημα εκδηλώθηκε γιατί με δεδομένη την οριστική ρήξη ΕΑΜ και Βρετανών, κάτι που δεν ίσχυε στην πραγματικότητα, υπήρχε ο κίνδυνος είτε να διαλυθούν τα στρατεύματα στη Μέση Ανατολή, είτε να γίνουν εκκαθαρίσεις, ώστε αυτά να χρησιμοποιηθούν αργότερα κατά του ΕΛΑΣ. Υποστηρίζει επίσης, έχοντας πιστέψει τις φήμες που κυκλοφορούσαν στη Μέση Ανατολή, ότι η απόβαση των συμμάχων στην Ελλάδα θα γινόταν τον Απρίλιο του ΄44, με καθαρό πολιτικό χαρακτήρα και μάλιστα σε συνεννόηση με τους Γερμανούς της Ελλάδας. Αυτές οι φήμες κυκλοφορούσαν και στην Ελλάδα, όπου το ΚΚΕ περίμενε απόβαση των συμμάχων»
Τον κοίταξα απορώντας.
«Είναι τυχαίο ότι η τρίτη και οριστική διάλυση του 5/42 που εμπόδιζε την πρόσβαση του ΕΛΑΣ στην Αθήνα και παρεμβαλλόταν μεταξύ των δυνάμεων Ρούμελης και Μοριά, καθώς και η δολοφονία του Ψαρού από στέλεχος του ΚΚΕ έγιναν τον ίδιο Απρίλιο; Μπορεί και να είναι. Πάντως ο Ρούσος έχει διαψεύσει ότι έδωσε οδηγίες για εξέγερση στον Σαλά»
«Γιατί ο Σαλλάς τα λέει αυτά αγνοώντας τον Τζήμα και διαψεύδοντας τον Ρούσο;»
«Ο Τζήμας δεν μετρούσε. Ο μορφωμένος και ρωσομαθής Ρούσος μετρούσε, κάποιοι θεωρούν ότι ήταν ο πραγματικός ηγέτης του ΚΚΕ πίσω από τους αγράμματους Σιάντο και Ιωαννίδη. Ήταν πολύ δύσκολο να εκθέσει ο πιστός Σαλλάς ένα τέτοιο στέλεχος, με δεδομένες τις δηλώσεις που έκανε αμέσως μετά την καταστολή του κινήματος, αλλά από την άλλη έπρεπε να δικαιολογήσει την καταστροφή που ο ίδιος προκάλεσε. Μια καταστροφή που ήταν αδιανόητο να συμβεί χωρίς τη σύμφωνη γνώμη ενός κορυφαίου στελέχους του ΚΚΕ, εν προκειμένω του Πέτρου Ρούσου. Επειδή ο Σαλλάς σκοτώθηκε με τον ΔΣΕ στη Σάμο το 1949, δεν υπήρξε συνέχεια. Για να σε μπερδέψω περισσότερο, ο βασικός πολιτικός καθοδηγητής της εξέγερσης, που δεν την εμπνεύστηκε αλλά συμφώνησε με τον Σαλλά, ήταν ο Βασίλης Νεφελούδης»
«Ποιος ήταν αυτός;»
«Κάποτε ήταν το νούμερο δύο του κόμματος, μετά τον Ζαχαριάδη. Ήταν διαγραμμένος από τον Δεκέμβρη του 1942, ήταν δραστήριος στη Μέση Ανατολή μέσα στον Εθνικό Απελευθερωτικό Σύνδεσμο, ΕΑΣ, της ελληνικής παροικίας και δεν αποκαταστάθηκε ως κομματικό μέλος παρά μόνο στα 1961. Σύμφωνα με το Νεφελούδη ο Ζαχαριάδης προσπάθησε να παρουσιάσει το κίνημα ως υποκινούμενο από τους Βρετανούς, με όργανο τον ίδιο και διέταξε προανάκριση, την οποία έκανε ο Θόδωρος Μακρίδης, ο γνωστός Έκτορας. Στο 7ο συνέδριο του ΚΚΕ το 1945 ο Ζαχαριάδης είχε αναφέρει ότι δεν μπορεί να αποφύγει τον πειρασμό να αποδώσει τα γεγονότα σε Αγγλικό δάκτυλο, ενοχοποιώντας κυρίως όχι τον Σαλλά, που ήταν περιορισμένης εμβέλειας, αλλά τον Νεφελούδη. Έτσι προέκυψε η μαρτυρία του Σαλλά ότι ο Ρούσος είχε υποστηρίξει την άποψη για εξέγερση στο στρατό. Ωστόσο ο Έκτορας κατέληξε στο συμπέρασμα ότι τις Εαμικές δυνάμεις τις είχε παρασύρει η επιτυχής κίνηση των Γιουγκοσλάβων, που είχε προηγηθεί»
Τον κοίταξα έχοντας χάσει την επαφή με την αφήγηση.
«Η εξέγερση του Απριλίου 1944 ήταν σε τέτοιο βαθμό εκτός πραγματικότητας, που εξακολουθεί να παραμένει ανεξήγητη. Ίσως το κλειδί βρίσκεται σ’ αυτά που έγραψε ο Βασίλης Νεφελούδης. Ότι παρόμοιο δημοψήφισμα είχε γίνει το Δεκέμβριο του 1943, από τους Γιουγκοσλάβους στρατιώτες και αξιωματικούς, που υπηρετούσαν στο στρατό του Πέτρου και του Πούριτς, μόλις έγινε γνωστός ο σχηματισμός της προσωρινής κυβέρνησης του Τίτο. Τότε τα εβδομήντα πέντε τοις εκατό των ανδρών και αξιωματικών δήλωσαν πως την ακολουθούν. Οι Γιουγκοσλάβοι στρατιώτες και αξιωματικοί, αφοπλίστηκαν και κλείστηκαν σε στρατόπεδα, με επέμβαση των Βρετανών. Μα ύστερα από αξίωση του Τίτο αφέθηκαν ελεύθεροι και μεταφέρθηκαν στη Γιουγκοσλαβία, όπου ενσωματώθηκαν στον απελευθερωτικό στρατό»
Ο Ερμής με κοίταξε για να βεβαιωθεί ότι είχα πιάσει πάλι το νήμα.
«Υπήρχε λοιπόν προηγούμενο. Ο Έκτορας συμφώνησε με αυτή την εκδοχή για τις ενέργειες της ΑΣΟ. Προφανώς οι Σαλλάς – Νεφελούδης και οι άλλοι πρωτεργάτες υπολόγισαν ότι ακόμα κι αν δεν πετύχαινε ο βασικός στόχος που ήταν η αναγνώριση της ΠΕΕΑ και ο σχηματισμός κυβέρνησης συνεργασίας, όπου το πάνω χέρι θα είχε το ΕΑΜ, ακόμα κι αν η εξέγερση καταστελλόταν, οι χιλιάδες στρατιώτες και όσοι αξιωματικοί συμμετείχαν θα έφταναν τελικά στην Ελλάδα και στον ΕΛΑΣ, όπως είχε συμβεί με τους Γιουγκοσλάβους. Αν υπήρξε πράγματι αυτός ο σχεδιασμός, ο οποίος συμφωνεί απόλυτα με όσα γράφει ο Γούσιας ότι του εξομολογήθηκε ο Πορφυρογένης για τις οδηγίες που είχε δώσει τον Αύγουστο του ΄43 ο Ρούσος στον Σαλλά και με τη μαρτυρία του ίδιου του Σαλλά, είχε δυο βασικές αδυναμίες. Η πρώτη ήταν ότι η Ελλάδα είχε απείρως μεγαλύτερη σημασία για τον Τσόρτσιλ από τη Γιουγκοσλαβία. Η δεύτερη, ότι η ηγεσία του ΚΚΕ, μέσω της ΠΕΕΑ, όχι μόνο δεν απαίτησε την απελευθέρωση των χιλιάδων εξεγερμένων που βρισκόντουσαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Λιβύη και την επιστροφή τους στην Ελλάδα, αν υποθέσουμε ότι θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί κάτι τέτοιο, αλλά καταδίκασε απερίφραστα την εξέγερση»
Ο Ερμής χαμογέλασε.
«Υποθέσεις, όλα αυτά, που μένει να επαληθευτούν ή να απορριφθούν από ανθρώπους που δεν έχουν πολιτική ή συναισθηματική σχέση με τους επιγόνους της αριστεράς ή της δεξιάς εκείνης της εποχής. Κάποτε, στο μακρινό μέλλον, ίσως βαθιά στον εικοστό πρώτο αιώνα»
«Γιατί όμως το ΚΚΕ και το ΕΑΜ εγκατέλειψαν έτσι, με απόλυτο τρόπο, τους εξεγερμένους φαντάρους;»
«Γιατί άρχιζε το συνέδριο του Λιβάνου και προσπαθούσαν να δείξουν καλή διαγωγή ώστε να πετύχουν καλύτερα αποτελέσματα στις διαπραγματεύσεις, σύμφωνα με τις οδηγίες ή μάλλον μαντεύοντας τις επιθυμίες της Σοβιετικής Ένωσης. Δε δίστασαν λοιπόν να πουλήσουν εν ψυχρώ τους χιλιάδες δικούς τους, που ήδη βρισκόντουσαν πίσω από τα συρματοπλέγματα, υπό Βρετανική φρούρηση. Και το λέω χειρότερο γιατί το λάθος είναι λάθος και μπορείς να το μπαλώσεις, αλλά η ηθική χρεοκοπία να προδίνεις τους συντρόφους σου δεν δικαιολογείται και δεν διορθώνεται με τίποτα»
«Τι μπορούσαν να κάνουν οι αντιπρόσωποι;»
«Να απαιτήσουν προκειμένου να πάρουν μέρος στο συνέδριο την απελευθέρωση των στασιαστών και τη μεταφορά τους στην Ελλάδα ή πιο βόρεια για να ενωθούν με τον Ερυθρό Στρατό. Υπό αυτή την προϋπόθεση και μόνο θα επιτρεπόταν να καταδικάσουν πολιτικά το κίνημα και στη συνέχεια να πάρουν μέρος στο συνέδριο»
«Μα δεν θα έπιανε αυτό, δεν θα το δεχόντουσαν οι άλλοι…»
Ο Ερμής γέλασε.
«Δε σκέφτεσαι πρακτικά. Η αντιπροσωπία του ΕΑΜ υποχώρησε εφ’ όλης της ύλης και επιπλέον δεν προστάτεψε τους δικούς της. Ποιο ήταν το αποτέλεσμα; Τι κατάφερε να κερδίσει, για το Εαμικό κίνημα στην Ελλάδα; Μάλλον έδωσε το μήνυμα στην κυβέρνηση Παπανδρέου και στους Βρετανούς που παρακολουθούσαν τους πάντες και τα πάντα και δεν τους ξέφευγε τίποτα, ότι το ΕΑΜ μπορεί και να είναι του χεριού τους, τουλάχιστον πολιτικά. Το ότι θα έπρεπε να ετοιμάζονται για βίαιη αναμέτρηση με τον ΕΛΑΣ το ήξεραν από πριν»
«Πάλι δεν καταλαβαίνω τη στάση της αντιπροσωπίας. Το ΚΚΕ κρέμασε τους δικούς του για να εξυπηρετήσει ποιους;»
«Τους συμμάχους του στο ΕΑΜ. Το ΚΚΕ κυριαρχούσε, αλλά δεν ήταν μόνο του. Αν ερχόταν σε σύγκρουση με τους συμμάχους, που είχε φτύσει αίμα να τους φέρει στο ΕΑΜ και να συμμετάσχουν στην ΠΕΕΑ, θα ξαναγινόταν ένα μέτριο, το πολύ, εξτρεμιστικό κόμμα. Όλοι μα όλοι οι εξωκομματικοί σύμμαχοί του πίεζαν και ήθελαν οπωσδήποτε συνεννόηση και συνεργασία με τους Άγγλους»
«Γιατί;»
«Γιατί σ’ αυτό έβλεπαν τη μοναδική προοπτική εξουσίας ή μάλλον συμμετοχής στην εξουσία του ΕΑΜ και αυτών των ιδίων. Πολύ απλά δεν υπήρχε εναλλακτική πολιτική, καθώς η επανάσταση είχε αποκλειστεί ακριβώς για να προσελκυσθούν και να συμμετέχουν οι σοσιαλιστές, οι αγροτικοί και κυρίως οι σοσιαλδημοκράτες όπως ο Σβώλος και ο Τσιριμώκος στο ΕΑΜ και την ΠΕΕΑ. Σημείωσε ότι με την αντιπροσωπία οι Σοβιετικοί είχαν επαφή μόνο μετά τη λήξη του συνεδρίου και επικρότησαν τις συμφωνίες που έγιναν»
«Οι σοβιετικοί δεν αναμείχθηκαν;»
«Υπάρχει μία ασάφεια, αν και τα πράγματα είχαν ξεκαθαριστεί όταν ο Στάλιν έστειλε συγχαρητήριο τηλεγράφημα για την 25η Μαρτίου στον πρωθυπουργό Τσουδερό και αγνόησε την ύπαρξη της ΠΕΕΑ. Κάτι που δεν έκανε για την παρτιζάνικη κυβέρνηση του Τίτο, με την οποία ανέπτυσσε πλήρη συνεργασία. Ωστόσο, ενώ εξελισσόταν η στάση, ο πρεσβευτής Νόβικοφ αποδοκίμασε τις συλλήψεις στρατιωτικών. Ο σοβιετικός τύπος και το ραδιόφωνο κατηγορούσαν τον Τσουδερό ότι συνεργάζεται με φασιστικά στοιχεία και γιατί οι μαχητές του ΕΛΑΣ, που είχαν διαφύγει στη Μέση Ανατολή μετά την ανακατάληψη της Σάμου, ήταν πλέον έγκλειστοι σε στρατόπεδα συγκέντρωσης»
Ο Ερμής με κοίταξε και αποφάσισε να τα αφηγηθεί αυτά με περισσότερες λεπτομέρειες.
«Τον Οκτώβριο του 1943 ο Βρετανός υπουργός εξωτερικών Ήντεν συναντήθηκε στη Μόσχα με τον Στάλιν, ο οποίος του είπε ότι δεν ενδιαφέρεται για την Ελλάδα και ότι δεν έχει επαφές με το ΕΑΜ. Στις 6 Δεκεμβρίου 1943 ο Τίτο έστειλε γράμμα στον Τέμπο, ο οποίος ήταν στενός συνεργάτης του, και τόνιζε ότι η δημιουργία οποιουδήποτε βαλκανικού στρατηγείου είναι εσφαλμένη από τη βάση της. Ο Τίτο τα έλεγε αυτά είτε από μόνος του είτε, το πιθανότερο, μετά από συνεννόηση με τον Στάλιν. Σήμαιναν ότι η Ελλάδα, το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ δεν απασχολούσαν τους σοβιετικούς. Άλλωστε το σοβιετικό κόμμα δεν έκανε καμία προσπάθεια για σύνδεση με το ΚΚΕ ή με το αντάρτικο, αντίθετα με τις επίμονες προσπάθειες προς τη Βουλγαρία και τις άλλες βαλκανικές χώρες. Όταν χρειάστηκε να συντονιστεί η πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης το βαλκανικό χώρο, έφτασε το καλοκαίρι του 1944 μία στρατιωτική αποστολή στα βουνά»
«Οι σοβιετικοί σνόμπαραν το ΚΚΕ και το ΕΑΜ;»
«Όχι. Είχαν άλλες προτεραιότητες, αφού έθεσαν ως πρώτο στόχο την ενότητα της σλαβικής εθνότητας για την αντιμετώπιση της γερμανικής επίθεσης. Άλλωστε είχαν καθαρό πολύ πριν τον πόλεμο ότι η Ελλάδα είναι υπόθεση των Βρετανών. Ο Ιωαννίδης διηγιόταν ότι σε μία προπολεμική συνάντηση στη Μόσχα με τον Μανουήλσκι, επιφανή ηγέτη του μπολσεβίκικου κόμματος και της Κομμουνιστικής Διεθνούς, αυτός έλεγε, τι να κάνει και ο σύντροφος Ιωαννίδης στην Ελλάδα. Θα ‘ρθει η Αγγλία και θα την πνίξει. Γι αυτό σε όλη την διάρκεια του πολέμου δεν αποκαταστάθηκαν επίσημα οι σχέσεις ανάμεσα στο ΚΚΕ και το ΚΚΣΕ. Γινόντουσαν σποραδικά ανεπίσημες επαφές, με τις οποίες εκφράζονταν οι σοβιετικές απόψεις, με τη μορφή φιλικών συμβουλών και χωρίς ποτέ οι σοβιετικοί να αναλαμβάνουν οποιαδήποτε ευθύνη. Η ίδια έλλειψη επικοινωνίας υπήρχε μεταξύ σοβιετικών και ΕΑΜ. Η Σοβιετική Ένωση πάντοτε διαμόρφωνε και δημοσιοποιούσε την πολιτική της ερήμην των Ελλήνων φίλων της»
«Ένα παράδειγμα;»
«Το ΕΑΜ πληροφορήθηκε από το ραδιόφωνο της Μόσχας τη σοβιετική έκκληση που έγινε την πρωτοχρονιά του 1944, για ενότητα των ανταρτών και των πολιτών στην Ελλάδα, για την τελική πάλη εναντίον των Γερμανών, για την ανεξαρτησία και ελευθερία του ελληνικού λαού. Με βάση αυτή τη ραδιοφωνική επιθυμία το ΕΑΜ άλλαξε άρδην την πολιτική του, καταρχήν απέναντι στον ΕΔΕΣ, ο οποίος, χωρίς να το γνωρίζει, όφειλε στους Ρώσους κομμουνιστές την αποφυγή της εξόντωσής του από τον ΕΛΑΣ, όπως σκόπευε να κάνει ο Βελουχιώτης. Στις 18 Ιανουαρίου το ΕΑΜ απευθύνθηκε στον Τσουδερό προτείνοντας το σχηματισμό κυβέρνησης εθνικής ενότητας και στο τέλος Φεβρουαρίου 1944 προχώρησε στη συμφωνία της Πλάκας, με τη οποία ο ΕΔΕΣ κατοχυρωνόταν στην περιοχή της Ηπείρου. Η συμφωνία, ενώ είχε γίνει στο όνομα της ενότητας των ανταρτικών δυνάμεων, γεγονός που θα λειτουργούσε υπέρ της μεγαλύτερης, κατέληξε με τις φροντίδες των Βρετανών, οι οποίοι εκόπτοντο για την ενότητα, σε μια χαλαρή ομοσπονδία. Η οποία δεν λειτούργησε στην πράξη, αφού υπήρχε από το Σεπτέμβριο του 1943 η διαμορφωμένη βρετανική θέση για την εκμηδένιση του ΕΑΜ»
«Λέτε ότι τη συμφωνία της Πλάκας την είχαν χειραγωγήσει οι Βρετανοί;»
«Δεν το λέω εγώ. Το έχει γράψει τον Ιούνιο του ’44 ο πρεσβευτής Λίπερ, ότι η άρνηση του ΕΔΕΣ να δεχτεί στη διάσκεψη της Πλάκας μια μελλοντική στρατιωτική ή πολιτική ενότητα οφειλόταν στον αξιοθαύμαστο χειρισμό της διάσκεψης από τον συνταγματάρχη Γουντχάουζ και την πλήρη συμμόρφωση του Ζέρβα στις οδηγίες του. Οι βρετανικές μανούβρες είχαν μεγάλη πιθανότητα να αποτύχουν, αν το ΕΑΜ δεν πρόσφερε ταυτόχρονα δυο αναπάντεχα και ανεκτίμητα δώρα στους αντιπάλους του, οι οποίοι τα εκμεταλλεύτηκαν στο έπακρο. Το ένα ήταν η διάλυση τη ΕΚΚΑ και η δολοφονία του Ψαρρού και το άλλο ήταν η στάση του Απριλίου στις ένοπλες δυνάμεις της Μέσης Ανατολής. Αυτές οι δύο επιλογές κατέστρεψαν το ευνοϊκό κλίμα που είχε αρχίσει να διαμορφώνεται την άνοιξη του ’44 για το ΕΑΜ, από τις στρατιωτικές και πολιτικές εξελίξεις στα Βαλκάνια»
«Τι εννοείτε;»
«Στις 26 Μαρτίου τα σοβιετικά στρατεύματα είχαν φτάσει στον Προύθο και ήταν έτοιμα να προχωρήσουν στη Βαλκανική χερσόνησο. Το παρτιζάνικο κίνημα του Τίτο είχε ήδη αναγνωριστεί από τους συμμάχους και το Φεβρουάριο είχε φτάσει στο στρατηγείο του μια μεγάλη σοβιετική αποστολή. Στην Ελλάδα το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ κέρδιζαν συνεχώς έδαφος. Το κυριότερο, δεν προβλεπόταν πια συμμαχική απόβαση στα Βαλκάνια. Όλα αυτά τα δεδομένα ήταν ευνοϊκά για το ΕΑΜ, αρκεί να τα εκμεταλλευόταν σωστά. Όχι βέβαια για να δημιουργήσει μεταπολεμικά μια λαϊκή δημοκρατία στην Ελλάδα, αλλά για να γίνει η κυρίαρχη πολιτική δύναμη, σε συνεννόηση με τους ισχυρούς διεθνείς παράγοντες»
«Αυτό σήμαινε ότι το ΕΑΜ θα πετύχαινε να απομονώσει τη Βρετανία…»
Ο Ερμής χαμογέλασε και με μια κίνηση του χεριού είπε ότι όλα αυτά είναι απλώς υποθέσεις εκ των υστέρων.
«Το αξιοσημείωτο είναι ότι η ευθυγράμμιση της Εαμικής πολιτικής με την σοβιετική έκκληση της πρωτοχρονιάς του ‘44, η οποία επί της ουσίας σήμαινε συνεργασία του ΕΑΜ με τις άλλες πολιτικές δυνάμεις και του ΕΛΑΣ με τις άλλες αντάρτικες οργανώσεις και το συμμαχικό στρατηγείο της Μέσης Ανατολής, δεν συζητήθηκε ποτέ μεταξύ Ελλήνων και σοβιετικών συντρόφων»
«Αντίθετα, συζητήθηκε μεταξύ σοβιετικών και Βρετανών;»
«Ναι και όχι. Στις 5 Ιανουαρίου 1944 ο Τσόρτσιλ έγραφε σε εμπιστευτικό μήνυμα προς τον Στάλιν, σας ευχαριστώ πολύ για τη βοήθειά σας σχετικώς με τους Έλληνες. Ωστόσο, η δήλωση της πρωτοχρονιάς ήταν και μια εκδήλωση ανεξαρτησίας της σοβιετικής πολιτικής από τις βρετανικές επιλογές, κάτι που έγινε πολλές φορές στη συνέχεια, αλλά ποτέ δεν αμφισβητήθηκε επί της ουσίας ότι η Βρετανία έχει τον απόλυτο έλεγχο στα ελληνικά ζητήματα. Γινόταν απλώς μια έμμεση πλην σαφής υπενθύμιση ότι επειδή οι σοβιετικοί έχουν κι αυτοί Έλληνες φίλους, καλό είναι οι Βρετανοί να τους αφήνουν στην ησυχία τους στις δικές τους σκοτούρες με τα κράτη της ανατολικής Ευρώπης. Οι Έλληνες φίλοι, δηλαδή τα στελέχη του ΚΚΕ και της αντίστασης, άρχισαν να υποψιάζονται και να κατανοούν αυτή τη δυναμική σχέση Βρετανών και σοβιετικών, πολλά χρόνια αργότερα. Στα τέλη του 1943 όμως εγκαταστάθηκε η Σοβιετική πρεσβεία στο Κάιρο και είχε επαφές με τις ελληνικές πολιτικές δυνάμεις της Μέσης Ανατολής και για πρώτη φορά οι σοβιετικοί είχαν ενημέρωση από πρώτο χέρι για τα ελληνικά ζητήματα»
Ο Ερμής επέστρεψε στο κίνημα του Απριλίου.
«Το κίνημα αποδείχτηκε καταστροφικό για το ΕΑΜ, από την άλλη όμως ανάδειξε την αδυναμία των Βρετανών να επιβληθούν στα ελληνικά πράγματα, αφού δεν μπορούσαν να βασίζονται ούτε στον εξόριστο στρατό και στόλο. Εκεί που κυριαρχούσαν οι Βρετανοί ήταν στον πολιτικό κόσμο γύρω από τη βασιλική κυβέρνηση. Έτσι επέβαλαν την αντικατάσταση του Τσουδερού που παραιτήθηκε με τον Γεώργιο Παπανδρέου, ο οποίος τους είχε εντυπωσιάσει με τις εκθέσεις του για την ελληνική και διεθνή κατάσταση. Εξ ανάγκης χρησιμοποίησαν για δώδεκα μέρες ως πρωθυπουργό τον Σοφοκλή Βενιζέλο, ο οποίος ανέλαβε να καταστείλει το κίνημα στο στόλο με ελληνικές δυνάμεις. Οι Βρετανοί τον ανέχτηκαν αν και τον υποπτεύονταν ως συνωμότη και τον θεωρούσαν έναν από τους υπαίτιους της εξέγερσης, ελπίζοντας ότι λόγω των διασυνδέσεων του θα μπορούσε να καταστείλει τη στάση. Από την πλευρά του ο Βενιζέλος ήθελε να παίξει σημαντικό ρόλο, αλλά δεν μπορούσε να επηρεάσει το κίνημα και μοιραία ανέλαβε απλώς να το καταστείλει. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο άνθρωπος που είχε παροτρύνει τον ταγματάρχη Κλαδάκη να προχωρήσουν στην εξέγερση, ο ναύαρχος Βούλγαρης, ανέλαβε να την καταστείλει στο στόλο. Αυτόματα όμως είχε τελειώσει η αποστολή του ανεπιθύμητου Βενιζέλου, ο οποίος υποχρεώθηκε σε παραίτηση την ίδια μέρα, στις 23 Απριλίου, από τον πρεσβευτή Λίπερ. Έτσι ολοκληρώθηκε η αποστολή του Βενιζέλου να κάνει τη βρώμικη δουλειά, για λογαριασμό των Βρετανών. Αν πυροβολούσαν οι ίδιοι οι Βρετανοί τους εξεγερμένους στα ελληνικά πλοία, γνώριζαν πολύ καλά ότι δεν ήταν πιθανό να επιζήσει κανένας από τους Βρετανούς συνδέσμους στην Ελλάδα. Γι’ αυτό ήταν τόσο προσεκτικοί στην καταστολή της 1ης ταξιαρχίας, όπου το μοναδικό θύμα ήταν ένας Άγγλος ταγματάρχης»
«Γιατί παραιτήθηκε ο Τσουδερός, αφού τον ήθελαν οι Βρετανοί;»
«Γιατί είχε χάσει πλέον το έδαφος κάτω από τα πόδια του. Μόλις ξέσπασε η κρίση του Απριλίου ο γραμματέας του είχε πει στον Αμερικανό πρέσβη ότι οι σημερινές εξελίξεις κάνουν τον συνταγματάρχη Μπακιρτζή πρωθυπουργό και το ΕΑΜ την πραγματική κυβέρνηση στην Ελλάδα. Εφτά μήνες μετά συνέβη ακριβώς το ίδιο στον Γεώργιο Παπανδρέου, ο οποίος παραιτήθηκε τρομοκρατημένος από την εξέγερση του Δεκέμβρη στην Αθήνα. Όπως το διατύπωσε ο Μαρκεζίνης, εκείνη την ώρα υπήρχε μια σκληρή όσο και αηδής πραγματικότητα. Ο βασιλεύς δεν ήτο βασιλεύς και η κυβέρνηση δεν ήταν κυβέρνηση, η Ελλάς είχε καταστεί προτεκτοράτο»
«Οι Βρετανοί είχαν προετοιμαστεί για τις εξελίξεις στη Μέση Ανατολή;»
«Πολιτικά ήξεραν τι ήθελαν, είχαν σαφή στρατηγική. Οι εξελίξεις όμως τους αιφνιδίασαν και τους εξόργισαν. Είχαν ένα επιπρόσθετο λόγο να ανησυχούν, επειδή οι σοβιετικοί υποστήριξαν φανερά και απροκάλυπτα τους εξεγερμένους οπλίτες και ναύτες»
«Με ποιον τρόπο;»
«Στις 22 Μαρτίου ο σοβιετικός πρέσβης είπε στον Κανελλόπουλο ότι ο Τσουδερός ακολουθεί μια πολιτική γραμμή για να μην επιτευχθεί η ένωση όλων των φιλελεύθερων δυνάμεων και ότι τα παλιά κόμματα στην Ελλάδα δεν υπάρχουν πια. Ο Κανελλόπουλος έπεσε από τα σύννεφα όταν άκουσε τον Νόβικοφ να του λέει ότι έγιναν νέες φασαρίες στην 1η Ταξιαρχία, η οποία ήταν έτοιμη να μεταφερθεί στην Ιταλία. Το ίδιο που έλεγαν οι Βρετανοί στον υπουργό Καραπαναγιώτη και αυτός τους απαντούσε ότι δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα»
«Συνεπώς οι σοβιετικοί γνώριζαν ό,τι γινόταν. Αλλά πως γνωρίζουμε ότι υποστήριξαν την εξέγερση;»
«Καταρχήν η υποστήριξη ήταν σε καθαρά πολιτικό επίπεδο. Το γνωρίζουμε γιατί σε αναφορά του Λίπερ προς το Φόρεϊν Όφις καταγράφονται αυτά που είπε στις 30 Μαρτίου ένας διπλωμάτης της σοβιετικής πρεσβείας στο Κάιρο στον Βρετανό ομόλογό του Ντέιβιντ Μπάλφουρ. Ότι το ΕΑΜ είναι ένα μαζικό κίνημα που αντιπροσωπεύει την πλειοψηφία των Ελλήνων και ότι η απάντηση του Τσουδερού προς την ΠΕΕΑ ισοδυναμούσε με μια πλήρη άρνηση για συνεργασία»
«Δεν ήταν βέβαια αυτοσχεδιασμός του σοβιετικού διπλωμάτη…»
Ο Ερμής χαμογέλασε.
«Στις 20 Μαρτίου είχε δημοσιευτεί άρθρο σε εφημερίδα της Μόσχας στο οποίο ο αρθρογράφος εκδήλωνε τη συμπάθειά του προς το ΕΑΜ και την επιδοκιμασία του στη συμφωνία ανάμεσα στους αντάρτες, για ένταση του αγώνα κατά των Γερμανών. Και τόνιζε ότι οι Γερμανοί φοβούνται περισσότερο παρά ποτέ από ένα συνδυασμό των προσπαθειών όλων των Βαλκανικών λαών. Ήταν λοιπόν επόμενο οι Βρετανοί να βρεθούν σε κόκκινο συναγερμό προς όλες τις κατευθύνσεις, όταν ξέσπασαν οι ταραχές στη Μέση Ανατολή. Αλλά, απ’ ό,τι προκύπτει από την καταγραφή μιας νέας συνάντησης του Κανελλόπουλου στις 2 Απριλίου στη σοβιετική πρεσβεία, οι σοβιετικοί φοβόντουσαν ότι οι εξεγερμένοι το είχαν παρατραβήξει και αυτό ίσως προκαλούσε δυσχέρειες στις συνεννοήσεις για ενότητα στην Ελλάδα. Αυτό δεν εμπόδισε τους σοβιετικούς να μιλάνε στις συναντήσεις με τους Βρετανούς υπέρ του ΕΑΜ και να τους δίνουν την εντύπωση ότι θεωρούσαν την ΠΕΕΑ τουλάχιστον της αυτής σημασίας με την κυβέρνηση του Καϊρου. Το αποκορύφωμα όμως ήρθε στις 10 Απριλίου, όταν ο Νόβικοφ επισκέφτηκε τον Λίπερ για να διαμαρτυρηθεί για τις συλλήψεις Ελλήνων στρατιωτών και πολιτών από τους Βρετανούς. Οι εφημερίδες της Μόσχας είχαν ήδη εκδηλωθεί κατά των Βρετανών και του Τσουδερού. Ο Τσουδερός έστειλε τον γενικό διευθυντή του Υπουργείου Εξωτερικών στη σοβιετική πρεσβεία για να διαμαρτυρηθεί, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Επιπλέον, ο Νόβικοφ είπε στον Αμερικανό πρέσβη ότι δεν συμμερίζεται τις βρετανικές ενέργειες σ’ αυτή την υπόθεση, ότι οι Έλληνες ζητούν απλώς μια αλλαγή στην κυβέρνησή τους και ότι είναι άδικο να τους απειλούν με τανκς και να τους στερούν την τροφή. Η ίδια τακτική συνεχίστηκε και τις επόμενες μέρες, με τη Σοβιετική Ένωση να κατακρίνει μέσω της διπλωματικής οδού και του τύπου τις ενέργειες των Βρετανών για την καταστολή της στάσης. Τότε, στις 14 Απριλίου, παρενέβη ο ίδιος ο Τσόρτσιλ προς τους σοβιετικούς»
«Τι ζητούσε ο Τσόρτσιλ;»
«Να συμφωνήσουν ότι τα προβλήματα των Βαλκανίων θα λυθούν μεταξύ Βρετανίας και Σοβιετικής Ένωσης, αφήνοντας απέξω τους Αμερικανούς. Δήλωνε συμπαράσταση προς τον Τίτο, παραχωρούσε τη Ρουμανία και απαιτούσε την Ελλάδα. Στα επείγοντα, ζητούσε τη σοβιετική υποστήριξη στο θέμα της καταστολής της εξέγερσης στον ελληνικό στρατό και στόλο»
«Τι απάντηση πήρε;»
Ο Μολότοφ απάντησε στο στυλ της προηγούμενης περιόδου. Ότι δεν έχει σοβαρή πληροφόρηση για τα ελληνικά θέματα, κάτι που δεν ίσχυε, αφού η σοβιετική πρεσβεία στο Κάιρο γνώριζε τα πάντα, και γι’ αυτό θα έπρεπε να δώσουν οι Βρετανοί πρόσθετες πληροφορίες. Ο Τσόρτσιλ πήρε το μήνυμα και υποσχέθηκε ότι η σοβιετική πλευρά θα ενημερώνεται στο μέλλον, γεγονός που μεταφραζόταν ότι οι Βρετανοί θα ζητάνε τη γνώμη της στα ελληνικά ζητήματα, υπολογίζοντας και πολύ σωστά, ότι οι σοβιετικοί δεν θα είχαν πρόβλημα να τον υποστηρίξουν στις ελληνικές του σκοτούρες»
«Δηλαδή οι σοβιετικοί έπαιζαν θέατρο τις προηγούμενες βδομάδες, ότι δήθεν υποστήριζαν το ΕΑΜ;»
Ο Ερμής χαμογέλασε.
«Η διεθνής πολιτική είναι σαν το σκάκι. Σε κάθε κίνηση που κάνεις πρέπει να υπολογίσεις όλες τις πιθανές κινήσεις του αντιπάλου και να είσαι έτοιμος να απαντήσεις αναλόγως. Που σημαίνει ότι αν οι Βρετανοί δεν υποχωρούσαν και δεν έβαζαν και τους σοβιετικούς στο ελληνικό παιγνίδι, αυτοί είχαν κάτι άλλο στο μυαλό τους, που δεν χρειάστηκε να το εφαρμόσουν. Άλλωστε έπαιζαν με αναβαθμισμένο κύρος λόγω των ιστορικών νικών του Κόκκινου Στρατού, ενώ οι Βρετανοί δεν κατάφερναν ούτε καν να ελέγξουν τον ελληνικό στρατό στη Μέση Ανατολή και, το χειρότερο γι’ αυτούς, το έμαθε όλος ο κόσμος. Ο Βρετανός πρεσβευτή Λίπερ είπε στον Αμερικανό ΜακΒή ότι οι Ρώσοι μπορούσαν να σταματήσουν την αναταραχή μέσα σ’ ένα λεπτό, αν ήθελαν. Αλλά δεν ήθελαν, γιατί όλη αυτή η ιστορία αδυνάτιζε τη βρετανική ισχύ συνεπώς έδινε στους ίδιους μεγαλύτερες δυνατότητες να διαμορφώσουν τη δική τους αυτοκρατορία στην ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια»
«Υποθέτω λοιπόν ότι οι άμεσα ενδιαφερόμενοι Έλληνες Εαμικοί στο στρατό, το στόλο ή την ελληνική παροικία δεν καθοδηγήθηκαν στις ενέργειές τους από τους σοβιετικούς»
«Δεν προκύπτει σοβιετική καθοδήγηση από πουθενά. Ούτε άμεση, ούτε έμμεση. Ωστόσο, στις 18 Απριλίου ο σύμβουλος της σοβιετικής πρεσβείας Σόλοντ δήλωσε στον νεοφερμένο Παπανδρέου ότι δεν πρέπει να συλληφθούν οι κινηματίες αλλά η ελληνική κυβέρνηση του Καϊρου. Είναι γεγονός ότι στήριξαν απροκάλυπτα την εξέγερση, μόλις εκδηλώθηκε. Πολιτικά, στα πλαίσια της συγκαλυμμένης αλλά και άγριας αντιπαράθεσης συμφερόντων με τους Βρετανούς συμμάχους τους. Κάτι που ήταν προφανώς τακτική και όχι στρατηγική επιλογή, όπως επιβεβαιώθηκε με την επιδοκιμασία τους για τη συμμετοχή του ΕΑΜ στην κυβέρνηση Παπανδρέου, που αποφασίστηκε στο Λίβανο. Και που επαναλήφθηκε πανηγυρικά με την σιωπηλή αλλά ξεκάθαρη πολιτική υποστήριξη που πρόσφεραν στους Βρετανούς οχτώ μήνες αργότερα, στο Δεκέμβρη της Αθήνας»
«Είπατε πριν ότι ο Τσόρτσιλ ήθελε να βγάλει από το παιγνίδι τους Αμερικανούς και να μείνει μόνος με τους σοβιετικούς. Τι έφταιγαν στους Βρετανούς οι Αμερικανοί;»
«Μέχρι ενός σημείου πίστευαν ότι ο υποκινητής της εξέγερσης ήταν ο βιομήχανος Μποδοσάκης, ο οποίος λειτουργούσε για λογαριασμό των Αμερικανών. Γι’ αυτό άλλωστε τον συνέλαβαν, όπως και τον υπουργό Καραπαναγιώτη και άλλους και τους έστειλαν εξορία στα βάθη της Αφρικής. Ο Κανελλόπουλος αφηγείται μάλιστα μια συνάντηση που του περιέγραψε ένας Έλληνας που δούλευε στις αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες μεταξύ του ναυάρχου Βούλγαρη και του ταγματάρχη Κλαδάκη που ήταν μεταξύ των συνωμοτών και λέει ότι ο Βούλγαρης έδωσε το πράσινο φως για να ξεκινήσει η εξέγερση. Υποθέτω ότι στα επόμενα λεπτά μετά τη συνάντηση είχαν ενημερωθεί σχετικά οι Βρετανοί και φυσικά οι Αμερικανοί, από τον άνθρωπό τους. Οι Αμερικανοί δεν συμφωνούσαν τότε με τις ενέργειες των Βρετανών, όπως συνέβη και εφτά μήνες αργότερα, στα Δεκεμβριανά. Οι Βρετανοί ανταπέδιδαν τα ίσα προσπαθώντας να καθορίσουν τις τύχες των Βαλκανίων μαζί με τους σοβιετικούς, αποκλείοντας τους Αμερικανούς»
«Οι σοβιετικοί δέχτηκαν;»
«Ναι, αλλά με τρόπο που εξέθεσε άσχημα τους Βρετανούς, γιατί απαίτησαν να ενημερωθούν οι Αμερικανοί και να ζητηθεί η σύμφωνοι γνώμη τους. Έτσι έμαθαν, επισήμως τουλάχιστον, οι Αμερικανοί ότι ο Τσόρτσιλ διαπραγματευόταν πίσω από τη πλάτη τους και δεν τους άρεσε καθόλου. Αυτά όμως συνέβησαν το τρίτο δεκαήμερο του Μαΐου, όταν η στάση στη Μέση Ανατολή είχε κατασταλεί προ πολλού»
«Οι Βρετανοί δεν είχαν ανακατευτεί στη προετοιμασία της στάσης;»
«Δεν υπάρχει κάτι που να με κάνει να πιστεύω κάτι τέτοιο. Είχαν βέβαια αποφασιστική συμβολή στην καταστολή της εξέγερσης, που είναι διαφορετικό»
Ο Ερμής έμεινε για λίγο σιωπηλός.
«Οι Βρετανοί βρήκαν πρόφαση την κατάληψη του φρουραρχείου και των άλλων στρατιωτικών κέντρων για να συγκαλύψουν τις ενέργειές τους, που είχαν ως αποτέλεσμα τη διάλυση του ελληνικού στρατού. Αυτή την πρόφαση τους την έδωσαν οι ηγήτορες του Εαμικού κινήματος της Μέσης Ανατολής. Μεγάλη ευθύνη έχουν το ΚΚΕ, το ΕΑΜ και η ΠΕΕΑ, γιατί μετά την καταστολή δεν κάλυψαν πολιτικά, ηθικά και νομικά τους εξεγερμένους, οι οποίοι έλεγαν ότι είναι ο ΕΛΑΣ της Μέσης Ανατολής. Αντίθετα καταδίκασαν τις πράξεις τους και τους άφησαν στο έλεος των Βρετανών»
«Τα λάθη είναι λάθη…»
«Ναι. Ήταν της ηγεσίας του ΕΑΣ και της ΑΣΟ, κατά πάσαν πιθανότητα μετά από προηγούμενη συνεννόηση με την ηγεσία του ΚΚΕ, μέσω του Πέτρου Ρούσου. Αλλά οι στρατιώτες ήταν εθελοντές στον αγώνα εναντίον του Άξονα, ο οποίος κρατούσε υπό κατοχή την πατρίδα τους. Πολέμησαν όπου τους ζητήθηκε και επιπλέον οι ίδιοι ζητούσαν συνεχώς να βρίσκονται στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Δεν είχαν άδικο τον Απρίλιο όταν ζητούσαν τον εκδημοκρατισμό του στρατεύματος, τον εκδημοκρατισμό της εξόριστης κυβέρνησης και την εθνική ενότητα. Το δράμα τους το περιέγραψε εκείνες τις μέρες ο Σεφέρης. Οι κομμουνιστές από το ένα μέρος με τα συστηματικά τους λαγούμια που μπόρεσαν να εκμεταλλευτούν όλες μας τις αδυναμίες και τις ελεεινότητες. Ο Γεώργιος από το άλλο, απόμακρος θεατής και αποτελεσματικός συνεργός αυτής της τραγωδίας. Τριγύρω ένα σωρό ιδιοτελείς, ηλίθιοι, ή υστερικοί – ασυνείδητοι. Και το θλιβερότερο υπόλοιπο, τα αθώα παλικάρια που σκοτώνονται από τον εχθρό η από τ’ αδέρφια τους και που θα τα πάρουν από τη λαμαρίνα για να τα παν στο συρματόπλεγμα»
Μείναμε για λίγο σιωπηλοί.
«Τον Απρίλιο στη Μέση Ανατολή η τοπική ηγεσία της αριστεράς έκανε ακριβώς το ίδιο λάθος που έκανε η ηγεσία του ΚΚΕ το Δεκέμβρη στην Αθήνα. Υποτίμησαν τη θέληση και τη δυνατότητα της Βρετανίας να επιβληθεί με οποιονδήποτε τρόπο στις δυνάμεις που αμφισβητούσαν την κυριαρχία της στην Ελλάδα και κατ’ επέκταση στην Ανατολική Μεσόγειο. Δεν εκτιμήθηκε επίσης το γεγονός ότι λόγω των γενικότερων εξελίξεων και του συσχετισμού των δυνάμεων και στις δύο περιπτώσεις δεν υπήρχε η παραμικρή ένδειξη πραγματικής υποστήριξης από τη Σοβιετική Ένωση. Κι όμως, οι κομμουνιστές δεν δίστασαν να προχωρήσουν δυναμικά, με αυτοπεποίθηση και αισιοδοξία που ξεπερνούσαν κατά πολύ τα όρια της πολιτικής αφέλειας. Τόσο πολύ, που οι ενέργειές τους ισοδυναμούσαν με αυτοκαταστροφή»
«Συγκρίνετε τη στάση της Μέσης Ανατολής με τα Δεκεμβριανά;»
«Απλώς επισημαίνω τις αναλογίες. Ο Δεκέμβρης είχε τη σφραγίδα του οριστικού. Η στάση του Απριλίου θεωρήθηκε μια τακτική ήττα, γιατί στην Ελλάδα εξακολουθούσε να κυριαρχεί το ΕΑΜ, στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας. Στην πραγματικότητα όμως η καταστολή και κυρίως η πολιτική αποτυχία της στάσης τον Απρίλιο του 1944 είχαν στρατηγική σημασία, γιατί τότε αποκρυσταλλώθηκαν οι διεργασίες ενοποίησης του μεγάλου αντιεαμικού στρατοπέδου. Κάτι που εκφράστηκε αμέσως μετά, στο συνέδριο του Λιβάνου. Οι μόνοι που έλειπαν ήταν οι δοσιλογικές πολιτικές, κοινωνικές και ένοπλες δυνάμεις, οι οποίες ενσωματώθηκαν στο μεγαλύτερο μέρος τους στη διάρκεια του Δεκέμβρη και καθ΄ ολοκληρίαν αμέσως μετά. Την άνοιξη του 1944 η αριστερά κυριαρχούσε, στην πραγματικότητα όμως είχε μπει σε πολιτική απομόνωση, με τα δύο μείζονα πολιτικά εγκλήματα που επέτρεψε στον εαυτό της, τη στάση στη Μέση Ανατολή και τη δολοφονία του Ψαρρού»
Ο Ερμής έμεινε σιωπηλός για λίγο.
«Ήταν πραγματικό τρελοκομείο οι Έλληνες στη Μέση Ανατολή. Στρατός και πολιτικοί. Δεν ήταν καθόλου περίεργο που μετά τις στάσεις στη Μέση Ανατολή η αξιοπιστία της επίσημης ελληνικής κυβέρνησης έπεσε στο μηδέν στο εσωτερικό της χώρας, το ίδιο και το κύρος του στρατού που απόμεινε. Σκέψου ότι τη στάση την ενθάρρυναν αρχικά κάποια μέλη της κυβέρνησης, που είχαν επιρροή στους ένστολους βενιζελικούς, όπως ο Σοφοκλής Βενιζέλος, και μετά έτρεχαν και δεν έσωναν, ώσπου να την καταστείλουν οι Άγγλοι στην ξηρά και ελληνικά κομάντο που σχηματίστηκαν άρον άρον και στάλθηκαν στα πλοία. Τα πλοία που οι Άγγλοι ήταν έτοιμοι να τα βουλιάξουν, αν εξακολουθούσαν να βρίσκονται στα χέρια των στασιαστών»
«Έ, όχι και να τα βουλιάξουν…»
«Ναι; Θυμήσου τα γαλλικά πλοία που βύθισαν στο Οράν, μαζί με τα πληρώματα, επειδή μετά τη συνθηκολόγηση της Γαλλίας με τους Γερμανούς οι Γάλλοι δεν έσπευσαν να τα παραδώσουν σε Βρετανικό ή Αμερικανικό έλεγχο, ώστε να μη καταλήξουν στους Γερμανούς. Κανένας δισταγμός δεν υπήρχε σ΄ αυτό τον πόλεμο από τους Άγγλους, αγαπητέ. Έστω κι αν για να αποφύγουν τα χειρότερα έπρεπε να καταστρέψουν ζωτικές συμμαχικές μονάδες, ακόμα και πολεμικά πλοία. Δεν είχαν κανένα περιθώριο για δισταγμούς και το ήξεραν πολύ καλά, ιδιαίτερα ο Τσόρτσιλ. Θα τα βύθιζαν όλα, ακόμα και το Αβέρωφ, αν δεν τα ανακαταλάμβαναν τα κομάντο που έστειλε ο υπουργός των Ναυτικών»
Σημειώσεις για τον Εμφύλιο 