Το Συνέδριο του Λιβάνου

(Από τον «Ερμή»)

«Με ποιους στόχους άρχισε το συνέδριο του Λιβάνου;»

«Στο επίπεδο των διακηρύξεων είχε ως στόχο την εθνική ενότητα. Η οποία εννοούνταν ως συμμετοχή όλων των πολιτικών δυνάμεων στην κυβέρνηση Παπανδρέου και την υπαγωγή των ένοπλων σωμάτων της αντίστασης υπό τις εντολές της κυβέρνησης. Στην πραγματικότητα ήταν αναμέτρηση δύο παρατάξεων, της δεξιάς και της αριστεράς, οι οποίες είχαν πλέον διαμορφωθεί και θα συγκρούονταν για την εξουσία μετά την επικείμενη αποχώρηση των Γερμανών. Οι ενδιάμεσοι δεν είχαν τη δύναμη να επηρεάσουν τα πράγματα, ούτε καν να παίξουν ρόλο μεσολαβητή»

«Αυτό είναι προφανές για τις πολιτικές δυνάμεις που συσπειρώθηκαν γύρω από τους Βρετανούς. Αλλά όχι για το ΕΑΜ. Αν το ΕΑΜ ήθελε την εξουσία για τον εαυτό του, δεν είχε κανένα λόγο να πάει στο Λίβανο»

Ο Ερμής χαμογέλασε.

«Τότε, με όλα όσα είχαν προηγηθεί στην Ελλάδα και στη Μέση Ανατολή, δεν το πίστευε κανένας. Ούτε καν ο κόσμος του ΕΑΜ και τα ίδια τα στελέχη του ΚΚΕ. Ωστόσο, αυτή ήταν η βασική πολιτική επιλογή, επειδή αυτό ήθελαν οι σύμμαχοι στο ΕΑΜ και αυτό προέκυπτε από τις ραδιοφωνικές εκκλήσεις των σοβιετικών. Όσο για τους άλλους, στη συντριπτική τους πλειοψηφία τους ικανοποιούσε μόνο η εξόντωση του ΕΑΜ. Το συνέδριο του Λιβάνου έγινε σ’ αυτό το πολιτικό πλαίσιο και γι’ αυτό απέτυχε παταγωδώς ως προς το μεγάλο στόχο της εθνικής ενότητας. Αντιθέτως συνέβαλε καθοριστικά στις εξελίξεις που οδήγησαν στη σύγκρουση του Δεκέμβρη»

«Υπήρχε τότε η αίσθηση ότι η σύγκρουση γίνεται μεταξύ αριστεράς και δεξιάς ή πρόκειται για μια εκτίμηση εκ των υστέρων;»

Ο Ερμής έμεινε για λίγο σιωπηλός.

«Ο καλύτερος τρόπος για να απαντηθεί αυτή η ερώτηση είναι τα κείμενα ή οι διατυπωμένες θέσεις των πρωταγωνιστών, κι από τις δύο πλευρές. Μεταξύ πολλών άλλων ξεχωρίζει ένας για τις αναλύσεις του, οι οποίες προηγούνταν των γεγονότων»

Ο Ερμής περίμενε λίγο να δει αν καταλάβαινα ποιον εννοούσε.

«Γεώργιος Παπανδρέου. Είχε μείνει στην Αθήνα και από κει έστειλε τον Ιούλιο του 1943 μια έκθεση προς το συμμαχικό στρατηγείο και προς τις δύο κυβερνήσεις, ελληνική και βρετανική. Εκτιμούσε ότι για πρώτη φορά στην ιστορία είναι απόλυτη η ταύτιση των συμφερόντων Ελλάδας και Αγγλίας.  Ότι διαμορφώνονται δύο παγκόσμια μέτωπα, ο κομμουνιστικός πανσλαβισμός και ο φιλελεύθερος αγγλοσαξωνισμός, τα οποία θα αντιπαρατεθούν μετά τον πόλεμο, με επίκεντρο τα θέματα της ατομικής, πολιτικής και εθνικής ελευθερίας. Έγραφε ότι ολόκληρη η Ευρώπη θα είναι φυσικός σύμμαχος της Αγγλίας, για τη υπεράσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας και των πολιτικών ελευθεριών. Κατεξοχήν αυτό θα ισχύει για την Ελλάδα και την Τουρκία, που θα είναι οι φυσικοί αντίπαλοι του πανσλαβισμού στα Βαλκάνια και φυσικοί φρουροί της εξόδου του στη Μεσόγειο. Χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η Ελλάδα θα πρέπει να αναπτύξει την παραμικρή αντιπαλότητα προς τη Ρωσία, η οποία θα είναι το ισχυρότερο κράτος της Ευρώπης»

«Αν προσθέσουμε στην ανάλυση τους Αμερικανούς και δεν πάρουμε τοις μετρητοίς τα περί ελευθεριών, οι βασικές σχέσεις που προέβλεπε επαληθεύτηκαν…»

«Στη συνέχεια ο Παπανδρέου περιγράφει την πολιτική κατάσταση στην Ελλάδα πριν και μετά τον πόλεμο και επικεντρώνεται στο ΚΚΕ, το οποίο θεωρεί ένα από τα ωριμότερα κομμουνιστικά κόμματα της Ευρώπης. Υποστηρίζει ότι οι απώτεροι σκοποί του ΚΚΕ στη διάρκεια της κατοχής πέρασαν από δύο στάδια. Αρχικά ήταν επαναστατικοί, καθώς το ΚΚΕ πίστευε ότι ο παγκόσμιος πόλεμος θα επεκτείνει τον κομμουνισμό σε όλη την Ευρώπη»

«Που το στήριζε αυτό;»

«Στο πρόγραμμα του ΕΑΜ και στο γεγονός ότι ο ΕΛΑΣ καταργούσε τις τοπικές αρχές στην ύπαιθρο και εγκαθιστούσε σοβιέτ»

Έκανα μια κίνηση, ότι αυτά είναι ανοησίες.

«Πρόσθετε και κάτι σοβαρό. Ότι ο ΕΛΑΣ αφόπλιζε συστηματικά τα άλλα εθνικά σώματα για να διατηρήσει το μονοπώλιο της ένοπλης δύναμης, τη οποία θα χρησιμοποιούσε για τη επιβολή της κυβέρνησης του ΕΑΜ, δηλαδή του ΚΚΕ»

«Πότε άλλαξε αυτή η πολιτική;»

«Μέχρι τη νίκη των συμμάχων στη Βόρεια Αφρική. Τότε πείστηκαν ότι η αναμενόμενη νίκη δεν θα ήταν ρωσική, αλλά συμμαχική και για την Ελλάδα μάλλον αγγλική»

«Μα τον ίδιο καιρό είχε γίνει το Στάλινγκραντ!»

«Μη διακόπτεις τον ειρμό του Παπανδρέου, ο οποίος προσθέτει ότι τότε καταργήθηκε η Τρίτη Διεθνής. Το ερμηνεύει ως μήνυμα του Στάλιν ότι η Ρωσία είναι κατεστραμμένη, επομένως δεν είναι σε θέση να επιχειρήσει νέο πόλεμο κατά των συμμάχων για βίαιη κατάληψη της Ευρώπης. Συνεπώς επιβάλλεται η προσωρινή συνεργασία και η αντικατάσταση των πολεμικών επαναστατικών μέσων με ειρηνικά, πάντα με σκοπό την κατάκτηση της Ευρώπης. Αμέσως το ώριμο ΚΚΕ προσδιόρισε τους νέους πολιτικούς του σκοπούς. Όχι πλέον κυβέρνηση του ΕΑΜ αλλά συμμετοχή σε οικουμενική κυβέρνηση, δημοψήφισμα για το πολιτειακό και εκλογές για συντακτική συνέλευση. Όχι πλέον αντίθεση με τους Άγγλους στο συμμαχικό στρατηγείο, αλλά συνεργασία. Παράλληλα, προτάσεις συνεργασίας σε όλα τα κόμματα, για την πραγματοποίηση του αστικοδημοκρατικού μετασχηματισμού. Αλλά το ΚΚΕ εγκατέλειψε μόνο φαινομενικά τους επαναστατικούς, δικτατορικούς του σκοπούς. Τελικός του στόχος παραμένει η κατάργηση των τάξεων και η κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη. Συνεπώς το ΚΚΕ θεωρούσε τις εκλογές της συντακτικής συνέλευσης πρώτες και τελευταίες, καθώς μετά απ’ αυτές θα ακολουθούσε η κομμουνιστική δικτατορία. Πως σου φαίνεται αυτή η ανάλυση;»

«Στηρίζεται σε αυθαίρετες υποθέσεις, με πλέον κραυγαλέα ότι η Σοβιετική Ένωση είναι μεν κατεστραμμένη, αλλά επιδιώκει να κατακτήσει και την Ελλάδα μέσω των πρακτόρων της, του ΚΚΕ. Αγνοεί δηλαδή την πραγματικότητα, ότι η Σοβιετική Ένωση ουδέποτε και με κανένα τρόπο αμφισβήτησε ότι η Ελλάδα ανήκει στην Βρετανική επιρροή»

Ο Ερμής έγνεψε πως συμφωνούσε.

«Ο Παπανδρέου προέβλεπε ότι για να πραγματοποιήσει τους σκοπούς του το ΚΚΕ θα προσπαθούσε μετά την κατοχή να καταλάβει την εξουσία με τη βία. Όχι για να επιβάλει αμέσως σοβιέτ, αλλά για να επιδείξει τη δύναμή του και να σχηματίσει αυτό την οικουμενική κυβέρνηση, με σύνθεση που θα το εξυπηρετούσε. Κυρίως θα επιδίωκε να επηρεάσει τη σύνθεση του στρατού, καθώς πυρήνας θα ήταν τα αντάρτικα σώματα και έτσι ο στρατός θα είχε επαναστατική σύνθεση και εξάρτηση από το ΚΚΕ. Το ίδιο θα έκανε με τη χωροφυλακή και την αστυνομία. Στην εξωτερική πολιτική θα επιδίωκαν πολιτική και οικονομική ανεξαρτησία από την Αγγλία. Με αυτό τον τρόπο το ΚΚΕ θα οδηγούσε με ένα προσωρινό μεταβατικό σταθμό στους τελικούς του σκοπούς. Σοβιετική δημοκρατία εσωτερικά και υπαγωγή της Ελλάδας στη Ρωσία εξωτερικά. Ήταν μια πλήρης ανάλυση, η οποία ενθουσίασε τους Βρετανούς. Όχι όμως τα στελέχη της ελληνικής κυβέρνησης και τους παράγοντες των κομμάτων, για δικούς τους λόγους»

«Διατύπωνε κάποια πολιτική στρατηγική για τα ελληνικά πράγματα;»

«Ναι. Πρώτο, να ενισχυθεί η αθρόα ανάπτυξη εθνικών ανταρτικών σωμάτων με την εγκατάσταση ενός κέντρου διεύθυνσης στην Αθήνα. Έτσι θα ενισχυόταν ο εθνικός αγώνας και θα δημιουργούνταν εγγυήσεις για τις μεταπολεμικές εξελίξεις. Ήταν ακριβώς αυτό που είχε προσπαθήσει να κάνει ο Κανελλόπουλος στα 1942, με την αποστολή Τσιγάντε. Δεύτερο, να πεισθεί ο Γεώργιος ότι δεν πρέπει να επιστρέψει πριν γίνει δημοψήφισμα, γιατί αλλιώς θα ενισχυόταν το ΚΚΕ. Τρίτον, να υπάρξει συνεννόηση της κυβέρνησης με τα πολιτικά κόμματα και συμφωνία για τη μετακατοχική σύνθεση και την πολιτική της μετακατοχικής οικουμενικής κυβέρνησης. Αλλιώς το ΚΚΕ θα είχε την ευκαιρία για ηθική και υλική επικράτηση. Αυτή ήταν ουσιαστικά η πολιτική επεξεργασία της μη δοσιλογικής αστικής τάξης, χωρίς να σημαίνει ότι γινόταν τότε κατανοητή και κυρίως αποδεκτή από τους Έλληνες πολιτικούς και τα στελέχη του στρατού. Σε επόμενη έκθεσή του, τον Ιανουάριο του 1944, ο Παπανδρέου ανέλυε τον μεγάλο εχθρό και την αιματηρή τρομοκρατία που ασκούσε εις βάρος της μεγάλης πλειοψηφίας του πληθυσμού»

«Τους Γερμανούς;»

«Το ΕΑΜ. Το οποίο προετοίμαζε την μετακατοχική δυναμική επικράτηση, για τη βίαιη κατάληψη της εξουσίας από το ΚΚΕ και είχε πάψει πλέον να είναι εθνική, ηθική, λαϊκή δύναμη και είχε γίνει λαομίσητο. Ακόμα χειρότερα, έδινε την ευκαιρία στους Γερμανούς να αποδίδουν τη ευθύνη στους συμμάχους, οι οποίοι ενίσχυαν τους αντάρτες, οι οποίοι κατέστρεφαν την ύπαιθρο. Και να καλούν τους Έλληνες να πολεμήσουν μαζί τους εναντίον του κοινού εχθρού της Ευρώπης, του κομμουνισμού»

«Έτσι δικαίωνε τα Τάγματα Ασφαλείας!»

«Εμμέσως και ασαφώς. Επειδή όμως ο ίδιος βρισκόταν στο στρατόπεδο των Βρετανών και τα Τάγματα στο στρατόπεδο των Γερμανών, καλούσε τους Έλληνες να συγκρατήσουν την οργή τους και να μην δέχονται το απατηλό κήρυγμα των κατακτητών. Το οποίο ήταν πανομοιότυπο με το δικό του, σε ό,τι αφορούσε τον κομμουνιστικό κίνδυνο. Ο οποίος θα αντιμετωπιζόταν από τους Έλληνες και τους συμμάχους, συμπεριλαμβανομένων των σοβιετικών»

«Με ποιον τρόπο;»

«Με διακοπή της ενίσχυσης και την δημόσια καταγγελία του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ από το συμμαχικό στρατηγείο, μέτρα τα οποία θα οδηγούσαν στην παράλυση και στη διάλυσή τους. Αν όχι, θα ενισχυόταν ο κατακτητής και τα Τάγματα Ασφαλείας»

«Ο Παπανδρέου ήταν από τότε, μήνες πριν το Λίβανο,  προσανατολισμένος στην εκμηδένιση του ΕΑΜ…»

Ο Ερμής έγνεψε καταφατικά.

«Επειδή, αντίθετα με τους άλλους πολιτικούς εκείνης της περιόδου, είχε τη δυνατότητα να εντάσσει τον κύριο πολιτικό του στόχο σε ένα γενικό αφήγημα, έθετε τρία θέματα. Την διεξαγωγή του εθνικού αγώνος στην Ελλάδα με υπεύθυνο και όχι απερίσκεπτο τρόπο, υπό την καθοδήγηση του συμμαχικού στρατηγείου και με αυστηρή τήρηση των εντολών του. Την οριστική λήξη του εμφυλίου μεταξύ των ανταρτών και την επιβολή ενός κοινού στρατηγείου το οποίο πολιτικά θα ελεγχόταν από την ελληνική κυβέρνηση. Τρίτο, την άμεση λήξη της τρομοκρατίας του ΕΑΜ στην ύπαιθρο και τον εξαναγκασμό του ΚΚΕ να μετατραπεί σε εθνικό και δημοκρατικό κόμμα, το οποίο θα επιδιώκει την εξουσία αποκλειστικά μέσω της ψήφου»

«Το ΕΑΜ τι έλεγε στον Παπανδρέου;»

«Τον ήθελαν διακαώς στην ηγεσία της ΠΕΕΑ που σχεδίαζαν, χωρίς να γνωρίζουν φυσικά την έκθεση που είχε συντάξει ο Παπανδρέου το καλοκαίρι του ’43. Αλλά διατύπωνε ανοιχτά τις απόψεις του στις επαφές που είχε με τα στελέχη του ΚΚΕ. Σε  μια επιστολή προς τον Σιάντο στις 10 Δεκεμβρίου 1943 αποδίδει στο ΚΚΕ εθνικούς τίτλους για τον απελευθερωτικό του αγώνα, αλλά και ευθύνες για τον κατοχικό εμφύλιο, αναφέροντας τις διαλύσεις των ομάδων Κωστόπουλου, Παπαϊωάννου, Ψαρρού και την γενική επίθεση κατά του ΕΔΕΣ»

Ο Ερμής χαμογέλασε.

«Ο Παπανδρέου ήταν από τους ελάχιστους που μπορούσε να τα εκφράζει όλα αυτά σε συνεκτικό πολιτικό λόγο. Υπήρχαν όμως κι άλλοι, εκτός πολιτικής, που είχαν παρόμοια αίσθηση. Για παράδειγμα ο Γιώργος Θεοτοκάς, ίσως ο σημαντικότερος πολιτικός αναλυτής εκείνης της εποχής, έγραφε στο ημερολόγιό του στις 14 Απριλίου 1943, πως η εντύπωση είναι ότι οι κομμουνιστικές ομάδες προσπαθούν να εδραιωθούν στη σπονδυλική στήλη της Ελλάδας, δηλαδή στις περιοχές που δεσπόζουν στη γραμμή Αθήνας – Θεσσαλονίκης. Ότι ταυτόχρονα άρχισαν να παρουσιάζονται ως κοινωνική επανάσταση και να εφαρμόζουν εδώ κι εκεί ένα είδος πρωτόγονο σοβιετισμό. Ότι στις περιοχές αυτές φαίνεται ότι κατόρθωσαν να αποχτήσουν το μονοπώλιο της στρατιωτικής δράσης, εκτοπίζοντας με διάφορους τρόπους τ΄ αντίθετα αντάρτικα στοιχεία. Και ότι το πιο εντυπωσιακό επεισόδιο του είδους αυτού ήταν το επεισόδιο Σαράφη, που έδωσε σε όλη την Ελλάδα ένα προαίσθημα εμφυλίου κοινωνικού πολέμου»

«Ο Σαράφης όμως πήγε στο Λίβανο ως αρχηγός του ΕΛΑΣ…»

Ο Ερμής σήκωσε τους ώμους.

«Και λοιπόν; Δεν έκανε ούτε αυτός τη διαφορά. Το αποτέλεσμα ήταν προκαθορισμένο, αν και ούτε ο ίδιος ο Τσόρτσιλ δεν ήταν σίγουρος γι’ αυτό»

«Γιατί το λέτε;»

«Το λέει ο ίδιος, σε μηνύματά του προς τον Ήντεν, στις 4 και 5 Μαΐου. Προφανώς οδηγούμαστε σε αναμέτρηση με τους Ρώσους, λόγω των κομμουνιστικών συνωμοσιών τους στην Ιταλία, Γιουγκοσλαβία και Ελλάδα… Πρέπει να επιτύχουμε ρήξη με το ΕΑΜ, πριν αυτό συνδεθεί πολύ με τους σοβιετικούς. Το Φόρεϊν Όφις  πρέπει να καταστρώσει την πιο ισχυρή επίθεση κατά του ΕΑΜ, έτσι που να είναι δυνατόν να καταγγελθεί ανοιχτά. Δεν πρέπει να του δοθεί καμία βοήθεια, όπλα οποιουδήποτε είδους, ή εφόδια. Όλη η βοήθειά μας θα πρέπει να δοθεί στον Ζέρβα και αυτή θα πρέπει ν’ αυξηθεί. Είναι τα πιο προδοτικά, βρωμερά κτήνη, για τα οποία έχω διαβάσει σε επίσημα έγγραφα και αυτό πάει πολύ μακριά. Γνωστοποιείστε μου κατά πόσο συμφωνείτε με όλα αυτά προκειμένου να διαμορφώσουμε πολύ σύντομα την πολιτική μας. Υποθέτω πως τώρα που προσκλήθηκαν να μπουν στη νέα κυβέρνηση είναι απαραίτητη μια σύντομη ανάπαυλα. Στο μεταξύ ας ετοιμάζουμε τα κανόνια μας, μια και θα πρέπει να είστε βέβαιος ότι θα φθάσουμε στη ρήξη με το ΕΑΜ και θα συγκρουστούμε επ’  αυτού με τη Ρωσία»

«Αυτά τα έλεγε ο Παπανδρέου, μήνες πριν…»

Ο Ερμής χαμογέλασε.

«Ο έρωτας των Βρετανών προς τον Παπανδρέου ήταν μεγάλος, αλλά δεν ήταν τυχαίος»

«Ποιοι πήραν μέρος στο συνέδριο του Λιβάνου;»

«Είκοσι πέντε άνδρες, εκπροσωπώντας δεκαπέντε κόμματα και οργανώσεις. Ο Παπανδρέου, πρωθυπουργός και εκπρόσωπος του μικρού Δημοκρατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος. Τέσσερις εκπρόσωποι του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Βενιζέλος, Ρέντης, Εξηντάρης και Βασιλειάδης. Ο Λόντος, ως εκπρόσωπος του Λαϊκού Κόμματος. Οι Θεοτόκης, Σακαλής, Μυλωνάς, Σοφιανόπουλος, Κανελλόπουλος και Δραγούμης, εκπροσωπώντας ο καθένας από ένα κόμμα ή απλώς τον εαυτό του. Ο Καρτάλης, για την ΕΚΚΑ. Ο Κομνηνός Πυρομάγλου για τον ΕΔΕΣ, μαζί με δυο Μεταξάδες, πατέρα και υιό. Ο υποστράτηγος Βεντήρης και ο Σταθάτος, ως εκπρόσωποι των εθνικών δυναμικών οργανώσεων. Και επτά της αριστεράς. Οι Σβώλος, Αγγελόπουλος και Ασκούτσης για την ΠΕΕΑ, ο Πορφυρογένης και ο Στρατής για το ΕΑΜ, ο Σαράφης για τον ΕΛΑΣ και ο Πέτρος Ρούσος για το ΚΚΕ»

«Κάπως περίεργη φαίνεται η σύνθεση, όπως την ακούω…»

«Ναι. Για παράδειγμα ο Δραγούμης ήταν απλώς πολιτικός φίλος του Παπανδρέου, για να  μην είναι ο νέος πρωθυπουργός εντελώς μόνος στο συνέδριο. Πολλοί ήταν εκπρόσωποι σχεδόν ανύπαρκτων κομμάτων. Ενώ το μεγάλο προπολεμικά δεξιό Λαϊκό Κόμμα είχε μόνο έναν εκπρόσωπο, δύο αν υπολογίσουμε και τον Θεοτόκη. Ο Βεντήρης που θεωρητικά εκπροσωπούσε τις οργανώσεις της Αθήνας τύπου ΡΑΝ, είχε ήδη διοριστεί από τον Παπανδρέου ως αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού, θέση στην οποία έδειξε περισσότερο ενδιαφέρον για την καταπολέμηση του ΕΑΜ παρά για τον αγώνα εναντίον των Γερμανών. Αντίθετα με πολλούς άλλους που έπαιζαν τότε ή αργότερα διακοσμητικό ρόλο, ο Βεντήρης πρωταγωνίστησε, με καθοριστικές παρεμβάσεις. Έδωσε στις εθνικιστικές οργανώσεις στην Αθήνα αυτό που τους έλειπε, βοήθεια και αναγνώριση από τους Βρετανούς και την εξόριστη κυβέρνηση. Εκκαθάρισε ή τοποθέτησε σε ασήμαντες θέσεις τους δημοκρατικούς αξιωματικούς στη Μέση Ανατολή.  Εξασφάλισε το διορισμό του μοναρχικού Τσακαλώτου στη διοίκηση της ορεινής ταξιαρχίας και του Παναγιώτη Σπηλιωτόπουλου  ως στρατιωτικού διοικητή της  Αττικής, τον Αύγουστο του 1944. Φρόντισε για την επανένταξη στο στρατό των αξιωματικών που είχαν υπηρετήσει στα Τάγματα Ασφαλείας. Η αντίσταση, αν προσθέσουμε ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ και ΕΑΜ είχε έντεκα στους είκοσι πέντε αντιπροσώπους, αν και οι επτά του ΕΑΜ ήταν εξαρχής απομονωμένοι από όλους τους άλλους. Μειοψηφία της μειοψηφίας. Πάντως το ισχυρότερο πρόσωπο του συνεδρίου δεν ήταν αντιπρόσωπος»

Ρώτησα ποιος ήταν αυτός.

«Ο Βρετανός πρεσβευτής Λίπερ, ο οποίος παρακολουθούσε το συνέδριο με τους συνεργάτες του»

«Πόσες μέρες κράτησε το συνέδριο;»

«Από τις 17 ως τις 20 Μαΐου»

«Με ποιες θέσεις πήγε το ΕΑΜ στο συνέδριο;»

«Με τις οδηγίες που είχε αποφασίσει η ΠΕΕΑ στις 22 Απριλίου. Για το πολιτειακό, να ζητηθεί απαραίτητα να γίνει οριστική και ανεπιφύλακτη δήλωση του Γεωργίου ότι δε θα επιστρέψει με οποιαδήποτε ιδιότητα ή αφορμή πριν γίνει δημοψήφισμα. Να επιδιωχτεί να γίνει αντιβασιλεία. Για το πολιτικό ζήτημα, η σύνθεση της κυβέρνησης να στηριχθεί στη βάση ότι η πλειοψηφία ή το ελάχιστο το μισό των εδρών πρέπει να δοθούν στην ομάδα ΕΑΜ – ΚΚΕ – ΠΕΕΑ και ειδικά τα υπουργεία Εσωτερικών και Στρατιωτικών. Για την Προεδρία και το υπουργείο Εξωτερικών να καταβληθεί προσπάθεια να κερδισθούν για την ομάδα. Πάντως, στην Ελεύθερη Ελλάδα θα υπάρχει αντιπρόεδρος της κυβέρνησης από την ομάδα. Να καθορισθούν οι προγραμματικές κατευθύνσεις της ενιαίας κυβέρνησης με βάση τους σκοπούς της ΠΕΕΑ. Η έδρα της κυβέρνησης μπορεί να είναι και έξω απ’ την ελεύθερη Ελλάδα, αλλά απαραίτητα τμήμα της με ορισμένα υπουργεία, δηλαδή των στρατιωτικών, εσωτερικών, δικαιοσύνης, επισιτισμού, προνοίας, παιδείας, γεωργίας, ενδεχομένως και άλλα, θα εδρεύουν στην ελεύθερη Ελλάδα. Για το στρατιωτικό ζήτημα, να γίνει ενιαίος στρατός. Για αρχιστράτηγοι, Σαράφης και Σαρηγιάννης. Να είναι πρόθυμα δεκτοί αξιωματικοί με ανάλογες θέσεις, εκτός απ’ τους εθνοπροδότες. Όσο διαρκεί η κατοχή, ο στρατός είναι κατ’ αρχήν εθελοντικός. Το σημερινό σύστημα οργάνωσης και διοίκησης πρέπει να διατηρηθεί. Αν υπάρχουν σοβαρές αντιρρήσεις για τους καπεταναίους, να ζητηθούν οδηγίες. Ακόμα, να καταδικαστούν οι Κουίσλιγκς και τα Τάγματα Ασφαλείας. Και για όσα ζητήματα δεν προέβλεπαν οι οδηγίες, καθώς και για όσα υπάρξουν ριζικές διαφωνίες, οι αντιπροσωπείες  έπρεπε να ζητούν οδηγίες από τα κεντρικά όργανα στο βουνό»

«Υπερβολικά ακούγονται»

Ο Ερμής χαμογέλασε.

«Δεν είχε σημασία. Στόχος όλων των άλλων συνέδρων και των Βρετανών ήταν η πολιτική εξουδετέρωση του ΕΑΜ και η χειραγώγηση του ΕΛΑΣ. Το ΕΑΜ ήταν ισχυρό στην Ελλάδα, αλλά στο ξενοδοχείο που γινόταν το συνέδριο, το Δάσος της Βουλώνης, εμφανίστηκε αποδυναμωμένο»

«Εξαιτίας της στάσης στη Μέση Ανατολή και της δολοφονίας του Ψαρρού;»

«Ναι. Κυρίως όμως γιατί είχε το ίδιο αποφασίσει ότι θα συμμετάσχει οπωσδήποτε στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας. Όπως αποδείχτηκε στη συνέχεια αυτό το οπωσδήποτε ισοδυναμούσε με αυτοενουχισμό. Άλλωστε η εναρκτήρια ομιλία Παπανδρέου δεν άφηνε περιθώρια παρεξηγήσεων. Βασικός σκοπός ήταν η κατάπαυση του εμφυλίου, δηλαδή η πλήρης υπαγωγή του ΕΑΜ στην πολιτική δικαιοδοσία της εθνικής κυβέρνησης, η κατάργηση του ΕΛΑΣ με τη δημιουργία εθνικού στρατού στον οποίο το ΕΑΜ θα έχει παραιτηθεί από κάθε επιρροή και η εξασφάλιση μ’ αυτό τον τρόπο ότι δεν θα επιχειρηθεί μεταπολεμικά βίαιη κατάληψη της εξουσίας»

«Αν τα δεχόταν όλ’ αυτά το ΕΑΜ τι θα κέρδιζε;»

«Όπως το διατύπωσε ο Παπανδρέου, τότε και η συμμετοχή του ΕΑΜ εις την εθνικήν μας ένωσιν θα ημπορεί να θεωρείται γεγονός. Από τους λόγους του Παπανδρέου προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι η αντιπαράθεση της νόμιμης ελληνικής κυβέρνησης και των Βρετανών με το ΕΑΜ αντιμετωπιζόταν ήδη ως εμφύλιος πόλεμος εν εξελίξει. Τον οποίο ο Παπανδρέου προσάρμοσε στις πολιτικές του επιδιώξεις λέγοντας κόλασις είναι σήμερον η κατάστασις της πατρίδος μας. Σφάζουν οι Γερμανοί, σφάζουν τα Τάγματα Ασφαλείας, σφάζουν και οι αντάρται. Σφάζουν και καίνε. Ο Παπανδρέου κατηγόρησε το ΕΑΜ ότι παρεμποδίζει την αντίσταση και δεν επιτρέπει να ανέβουν στο βουνό όλοι οι Έλληνες αν δεν δηλώσουν υποταγή στο ΚΚΕ. Επίσης ότι είναι υπεύθυνοι για τη δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας, στα οποία βρήκαν προστασία οι διωκόμενοι από το ΕΑΜ.  Τους απέδωσε ακόμη την ευθύνη για τη στάση των ελληνικών τμημάτων στη Μέση Ανατολή και τους απείλησε  με λογοδοσία για τα εγκλήματα τους. Χωρίς να υπάρξει καμιά αντίδραση από τους παριστάμενους εκπροσώπους των ανταρτών»

«Πως συγκρατήθηκαν οι επτά του ΕΑΜ όταν τον άκουσαν να λέει τέτοια πράγματα και δεν τον έστειλαν επιτόπου στο διάολο;»

«Διαμαρτυρήθηκαν κοσμίως, αλλά δεν σηκώθηκαν να φύγουν. Αυτό σήμαινε ότι αποδεχόντουσαν ή μάλλον κατάπιναν τις θέσεις του Παπανδρέου. Εμποδίζονταν από ένα μεγάλο σκοπό, τη συμμετοχή στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας και δύο ασήκωτα βαρίδια, τη στάση της Μέσης Ανατολής και τη δολοφονία του Ψαρρού. Εκείνο που δεν είπε ο Παπανδρέου στο συνέδριο ήταν ότι ήδη είχε αποφασιστεί από τους Βρετανούς, σε συνεργασία με τον ίδιον, η συντριβή του ΕΑΜ δια των όπλων. Δηλαδή, ο εμφύλιος πόλεμος»

«Πως το γνωρίζουμε αυτό;»

«Από τη μαρτυρία του Κομνηνού Πυρομάγλου. Λίγες μέρες πριν το συνέδριο ο Παπανδρέου τον ρώτησε αν ο ΕΔΕΣ είναι σε θέση να διαλύσει τον ΕΛΑΣ. Ο Πυρομάγλου έμεινε άναυδος και ο πρωθυπουργός είπε αποφασιστικά ότι τότε θα διαλύσει τον ΕΛΑΣ με τους Άγγλους, μετά την απελευθέρωση. Τα ίδια ζητούσε ο Παπανδρέου από τον Βεντήρη και τους άλλους αξιωματικούς, αλλά και από τον Καρτάλη της ΕΚΚΑ. Αλλά δεν ήταν αποφασισμένος μόνον ο Παπανδρέου. Δεκάκις της ημέρας, αφηγείται ο Πυρομάγλου, τον ρωτούσαν αν ο ΕΔΕΣ είναι σε θέση να διαλύσει τον ΕΛΑΣ. Είχε πειστεί πια ότι η εξέλιξη θα είναι ένας νέος εμφύλιος»

«Ο Παπανδρέου είχε στρατηγική για τη συντριβή του ΕΑΜ;»

«Αυτό υποστηρίζει ο ίδιος, εκ των υστέρων. Στις 2 Μαρτίου 1948 δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή μια επιστολή του στην οποία έγραφε ότι όσοι θέλουν να κρίνουν δικαίως εκείνην την εποχήν, οφείλουν να αναπολήσουν την κατάστασιν του Απριλίου 1944, όταν ανέλαβον την κυβέρνησιν. Εις την Ανατολήν, αι ένοπλοι δυνάμεις μας είχον αποσυντεθεί από την στάσιν. Και εις την Ελλάδα το ΚΚΕ είχε καταστή παντοδύναμον και είχε συγκροτήσει και την κυβέρνησιν των βουνών, την ΠΕΕΑ. Και η αγωνία, από την οποία αδιαλείπτως κατειχόμην ήτο, πώς θα καταλύετο; Δύο ήσαν τα στάδια δια να φθάσωμεν εις την νίκην. Πρώτον, η έλευσις εις τας Αθήνας! Και δεύτερον, ο αφοπλισμός του ΚΚΕ»

«Εννοεί ότι η έλευσις εις τας Αθήνας ήταν δυνατή μόνο μέσα από τη συμμετοχή του ΕΑΜ στην κυβέρνηση;»

«Ναι. Και μέσα από τη φυσική της συνέχεια, τη συμφωνία της Καζέρτας, με την οποία ο ΕΛΑΣ προσκαλούσε τους Βρετανούς στην Ελλάδα»

«Το δεύτερο στάδιο, ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ, ήταν ήδη αποφασισμένος από το συνέδριο του Λιβάνου;»

«Ρητά και κατηγορηματικά. Χωρίς να προβλέπονται οποιεσδήποτε εγγυήσεις ή πολιτικά ανταλλάγματα, πλην της συμμετοχής στην εθνική κυβέρνηση»

Ο Ερμής χαμογέλασε.

«Ο Σεφέρης έγραφε τότε για τον Παπανδρέου. Δεν καταλαβαίνει τίποτα, ακούει ό,τι του πει ο Λίπερ σα να ήταν η Αγία Γραφή, ρητορεύει και κάνει μαλαγανιές βλαχοδήμαρχου. Αν απορείς πως αυτός ο άνθρωπος κατάφερε να τυλίξει τους εφτά εκπροσώπους του ΕΑΜ, η απάντηση είναι ότι δεν είχε σημασία ο ίδιος, αλλά η απόφαση του ΕΑΜ να συμμετάσχει στην εθνική κυβέρνηση, με όλα τα παρελκόμενα. Οι συνέπειες των οποίων έγιναν κατανοητές μονάχα το Νοέμβρη του ’44, όταν έμπαινε επί τάπητος η άμεση αποστράτευση του ΕΛΑΣ και η Εαμική αριστερά θα έμενε στο έλεος των αντιπάλων της»

«Ο Παπανδρέου ωστόσο κυριάρχησε στο Λίβανο…»

«Ναι. Ήταν ο εκλεκτός των Βρετανών. Ο Βενιζέλος ήταν σαν βρεγμένη γάτα μετά τη δωδεκαήμερη πρωθυπουργία του, με τους Βρετανούς να τον υποψιάζονται και τον συνεργάτη του Καραπαναγιώτη να βρίσκεται εξόριστος στα βάθη της Αφρικής. Ο Κανελλόπουλος αντί να γίνει πρωθυπουργός, όπως περίμενε, είχε φύγει από την κυβέρνηση ως αποτυχημένος μετά το κίνημα του 1943, αλλά όπως και να το κάνουμε ήταν μια από τις ελάχιστες αξιόλογες παρουσίες. Όλοι οι άλλοι πολιτικοί κινούνταν στο επίπεδο της ασημαντότητας, όχι ως πρόσωπα αλλά επειδή στην πραγματικότητα δεν εκπροσωπούσαν υπαρκτές πολιτικές δυνάμεις. Ο υποστράτηγος Βεντήρης έλεγε παραμύθια, ότι διαθέτει εκατόν πενήντα χιλιάδες ενόπλους των δυναμικών,  δηλαδή των εθνικών οργανώσεων της Αθήνας, αλλά κανένας δεν τον ρώτησε που είναι κρυμμένος αυτός ο τεράστιος στρατός και γιατί δεν ενοχλεί σε τίποτα τους Γερμανούς. Ο χαρισματικός αλλά και αυτοκαταστροφικός, κατά τον Σεφέρη, Γεώργιος Καρτάλης, είχε πράγματι λόγους να είναι λάβρος κατά του ΕΑΜ, καθώς πριν ένα μήνα ο ΕΛΑΣ είχε διαλύσει το σύνταγμα 5/42 της ΕΚΚΑ με πολλούς νεκρούς και είχε δολοφονήσει τον Ψαρρό. Ο Πυρομάγλου ήταν στη λογική της εθνικής ενότητας, επιτέθηκε όμως σφοδρά κατά του ΕΑΜ, αφού ο ΕΔΕΣ μόλις είχε αποφύγει την πλήρη καταστροφή από τον ΕΛΑΣ λίγους μήνες νωρίτερα»

«Τι θα έλεγαν οι Εαμίτες αν μπορούσαν ν’ ακούσουν την εναρκτήρια ομιλία του Παπανδρέου…»

Ο Ερμής γέλασε δυνατά.

«Μα την άκουσαν! Την μετέδωσε ο ραδιοφωνικός σταθμός του Καϊρου και ακούστηκε καθαρά στους Κορυσχάδες της Ευρυτανίας, όπου βρισκόταν η ηγεσία του Εθνικού Συμβουλίου. Στις 19 Μαΐου, ενώ το συνέδριο στο Λίβανο συνεχιζόταν, το Εθνικό Συμβούλιο έστειλε στο Λίβανο μιαν απόφαση στην οποία εξέφραζε την κατάπληξή του, γιατί ο κ. Παπανδρέου μίλησε με ασέβεια χρησιμοποιώντας συκοφαντικές ανακρίβειες για τη μεγάλη μαχητική οργάνωση του ΕΑΜ και τον ηρωικό εθνικό στρατό ΕΛΑΣ που από τρία χρόνια διεξάγουν αμείλικτη πάλη ενάντια στον κατακτητή και τους προδότες. Και στο τέλος έριχνε το Πάρθιο βέλος, καταγγέλλοντας τον Παπανδρέου στον ελληνικό λαό και στους λαούς των συμμάχων, σαν διασπαστή του εθνικού αγώνα και εχθρό των ελευθεριών του λαού»

«Με άλλα λόγια έλεγαν προς την αντιπροσωπεία του ΕΑΜ μη τυχόν συμφωνήσει με τη γραμμή Παπανδρέου!»

«Ναι. Το τηλεγράφημα όμως δεν έφτασε ποτέ στους συνέδρους τους Δάσους της Βουλώνης, του ξενοδοχείου στο Λίβανο. Ούτε στους Εαμικούς, φυσικά. Το παρακράτησαν οι Βρετανοί. Αυτό βέβαια δεν αποτελεί δικαιολογία για τους επτά αντιπροσώπους του ΕΑΜ που υπέγραψαν τις αποφάσεις του συνεδρίου, το λεγόμενο εθνικόν συμβόλαιον, ακριβώς όπως τις ήθελε ο Παπανδρέου»

«Τι έλεγαν αυτές οι αποφάσεις;»

«Είναι ένα εξαιρετικά κακογραμμένο, σχεδόν τσαπατσούλικο, κείμενο.  Αποτελείται από τα οχτώ σημεία του τελικού λόγου του Παπανδρέου, στις 20 Μαΐου 1944, τα οποία μετά την υπογραφή τους από όλους τους άλλους αντιπροσώπους, αποτέλεσαν τον Χάρτη του Λιβάνου ή αλλιώς το εθνικό συμβόλαιο. Τα σημεία αυτά ήταν όμοια περίπου με όσα είχε ήδη διακηρύξει ο Παπανδρέου όταν ανέλαβε την εξουσία, στις 27 Απριλίου. Ένα, καταδίκαζαν το στασιαστικό κίνημα, συμφωνούσαν να συνεχιστούν οι ανακρίσεις και ζητούσαν την τιμωρία των υποκινητών, αν και φαίνεται ότι το ΕΑΜ πίεσε να μην υπάρξουν θανατικές ποινές και ίσως έλαβε κάποιες διαβεβαιώσεις. Οι σύνεδροι συμφώνησαν για την ανασύνταξη και την πειθάρχηση των ενόπλων δυνάμεων της Μέσης Ανατολής, υπό την σημαίαν της ελληνικής πατρίδος. Χωρίς πολιτικά, αλλά με εθνικά και στρατιωτικά κριτήρια. Εδώ ο Παπανδρέου έριχνε ένα καρφί στον Κανελλόπουλο, καθώς είπε και πέρασε στο εθνικόν συμβόλαιον ότι ο στρατός δεν βουλεύεται, εκτελεί τις διαταγές της κυβέρνησης. Συνεπώς η πειθαρχία θα είναι αμείλικτη και δεν θα επιτρέπονται πολιτικές απόψεις στο στρατό. Δύο, αποφάσιζαν την ενοποίηση και την πειθάρχηση όλων των ανταρτικών σωμάτων της ελεύθερης Ελλάδας, υπό τις διαταγές της κυβέρνησης και του συμμαχικού στρατηγείου. Και την κινητοποίηση όλων των μαχητικών δυνάμεων του έθνους εναντίον των κατακτητών, όταν έρθει η ώρα. Μέχρι τότε, η κατάσταση θεωρείται μεταβατική. Θα υπάρχουν αντάρτικες δυνάμεις, λόγω των αναγκών του αγώνα, αλλά η ρύθμιση του θέματος θα ανήκει αποκλειστικά στην κυβέρνηση και το συμμαχικό στρατηγείο Μέσης Ανατολής. Τρία, να καταργηθεί η τρομοκρατία στην ελληνική ύπαιθρο και όπου αποσύρεται ο κατακτητής να παγιώνεται η προσωπική ασφάλεια και η πολιτική ελευθερία του λαού. Εννοείται, η τρομοκρατία του ΕΑΜ. Θα καταβληθεί προσπάθεια να εκλείψουν οι τρομοκρατικές εκδηλώσεις και στις πόλεις. Η κυβέρνηση θα επιστρέψει στην Ελλάδα αμέσως μόλις αυτό είναι εφικτό. Τέσσερα, συνεχής μέριμνα για επαρκή αποστολή τροφίμων και φαρμάκων στην υπόδουλη Ελλάδα, επίσης και στη ορεινή»

«Γιατί επίσης και στην ορεινή;»

Ο Ερμής χαμογέλασε.

«Γιατί η ορεινή Ελλάδα ήταν η ελεύθερη Ελλάδα του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ και ο πολιτικός Παπανδρέου ήθελε να τονίσει ότι δεν την ξεχνά. Πέντε, η εξασφάλιση από την κυβέρνηση της τάξεως και της ελευθερίας του ελληνικού λαού, εις τρόπον ώστε να αποφασίσει κυριαρχικά για το πολίτευμα, το κοινωνικό καθεστώς και τη κυβέρνηση της αρεσκείας του, απαλλαγμένος από υλική και ψυχολογική βία μετά την απελευθέρωση, που θα γίνει από κοινού με τις συμμαχικές δυνάμεις.  Έξι, η επιβολή σκληρών κυρώσεων κατά των προδοτών της πατρίδος και κατά των εκμεταλλευτών της δυστυχίας του ελληνικού λαού. Επειδή όμως αυτό είναι θέμα που προϋποθέτει ενέργειες μετά την απελευθέρωση, να μείνει στη κρίση της ίδιας της κυβέρνησης η απόφαση για το χρόνο που θα παραμείνει στην εξουσία. Εφτά, η πρόνοια για την άμεση ικανοποίηση των υλικών αναγκών του ελληνικού λαού, μετά την απελευθέρωση, με προσφορά των πόρων από τους συμμάχους, επειδή η Ελλάδα είχε συμβάλλει καθοριστικά στην εξέλιξη του πολέμου. Οκτώ, η πλήρης ικανοποίηση των εθνικών μας δικαίων. Οι μεγάλες υπηρεσίες, οι μεγάλες θυσίες μας και τα ολοκαυτώματα της πατρίδας μας δεν μπορούν να έχουν άλλη δικαίωση εκτός από τη δημιουργία μιας νέας ελεύθερης και μεγάλης Ελλάδας. Φρονίμως ο Παπανδρέου και το συνέδριο δεν κατέγραψαν στις αποφάσεις λεπτομερώς τις εθνικές διεκδικήσεις»

«Οι οποίες ήταν;»

«Η προσάρτηση των Δωδεκανήσων, της Βόρειας Ηπείρου, ενός τμήματος της Βουλγαρίας και η ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Αν τα συμπεριλάμβαναν ονομαστικά στο εθνικό συμβόλαιο αυτά, ο Λίπερ θα τους έστελνε όλους μαζί να κάνουν παρέα με τον Καραπαναγιώτη στην Αβησσυνία ή σε άλλα εξωτικά μέρη της Αφρικής» .

Ο Ερμής χαμογέλασε.

«Πρόσεξες τι απουσιάζει εντελώς από τα οχτώ σημεία του εθνικού συμβολαίου;»

Δεν μπορούσα να απαντήσω.

«Οποιαδήποτε αναφορά στην αντίσταση. Λες και δεν υπήρξε»

«Φαίνεται αδιανόητο πως οι αντιπρόσωποι του ΕΑΜ υπόγραψαν ένα εθνικό συμβόλαιο, το οποίο ουσιαστικά καταργούσε το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ με τη σύμφωνη γνώμη τους, χωρίς να προβλέπει το παραμικρό αντάλλαγμα ή εξασφάλιση για τις μεταπολεμικές εξελίξεις. Ο Παπανδρέου τα πήρε όλα!»

Ο Ερμής έγνεψε καταφατικά.

«Ήταν το αποτέλεσμα της απόφασης του ΕΑΜ για αποφυγή μονομερών ενεργειών και για συμμετοχή στην εθνική κυβέρνηση. Σε πολιτικό επίπεδο πράγματι ο Παπανδρέου τα πήρε όλα, αν και χειροπιαστά δεν είχε πάρει τίποτα. Τουλάχιστον όσο θα υπήρχε ο ΕΛΑΣ στην Ελλάδα και η κυβέρνηση θα εξακολουθούσε να βρίσκεται στο εξωτερικό και μάλιστα χωρίς ισχυρές ένοπλες δυνάμεις. Εξάλλου έπρεπε πρώτα να ξεπεραστεί ένα μεγάλο εμπόδιο»

«Οι αντιδράσεις των στελεχών του ΚΚΕ στη συμφωνία;»

«Ναι. Για σχεδόν τρεις μήνες, ως τις 15 Αυγούστου 1944, το ΕΑΜ δεν υλοποιούσε τη συμφωνία που υπέγραψε, δεν έστελνε δηλαδή τους εκπροσώπους του στη κυβέρνηση εθνικής ενότητας. Ήδη στις 19 Μαΐου, μια μέρα πριν τη λήξη του συνεδρίου, το Εθνικό Συμβούλιο στις Κορυσχάδες είχε καταγγείλει τον Παπανδρέου, αλλά οι αντιπρόσωποι του ΕΑΜ δεν το γνώριζαν και περίμεναν στο Κάιρο την εξουσιοδότηση από την Ελλάδα για να ορκιστούν υπουργοί. Αντί γι’ αυτό έφτασε ένα τηλεγράφημα που ζητούσε εξηγήσεις για τις υποχωρήσεις της αντιπροσωπείας και την παραβίαση των εντολών που της είχαν δοθεί. Ήταν μια καθαρή αποδοκιμασία, η οποία έθιξε τον Αλέξανδρο Σβώλο, πρόεδρο της ΠΕΕΑ, ο οποίος ήταν επικεφαλής της αντιπροσωπείας και αποφάσισε να παραιτηθεί»

«Ο Σβώλος υποστήριζε τη συμφωνία;»

«Ναι. Τελικά έστειλαν στην Ελλάδα τον Σαράφη, για να συνεννοηθεί απ’ ευθείας με την ηγεσία του ΕΑΜ, αλλά δεν υπήρξε αλλαγή στην αρχική στάση της καταγγελίας, αφού το σύνολο των στελεχών του ΚΚΕ ήταν αντίθετο στη συμφωνία. Αρχής γενομένης από το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ. Ο Σαράφης μόλις έφτασε στο βουνό υπέβαλε αμέσως την παραίτησή του, η οποία δεν έγινε δεκτή»

«Γιατί; Δεν είχε υπογράψει κι αυτός τη συμφωνία;»

«Ναι, αλλά προσποιήθηκαν ότι δεν ευθύνεται, αφού συμμετείχε στην αντιπροσωπία μόνο ως τεχνικός σύμβουλος. Δεν ίσχυε όμως το ίδιο για τον Πορφυρογένη, όταν επέστρεψε. Αυτός όμως απάντησε ότι η σοβιετική πρεσβεία του Καϊρου επιδοκίμασε πλήρως τη στάση της αντιπροσωπίας και σύστησε τη συμμετοχή τους στην κυβέρνηση Παπανδρέου. Έτσι όταν γύρισε ο Ρούσος μαζί με τον Σβώλο και τους υπόλοιπους στις 17 Ιουλίου, η ηγεσία του ΚΚΕ είχε ηρεμήσει. Επιβεβαίωσε όσα είχε μεταφέρει ο Πορφυρογένης για τους σοβιετικούς και μίλησε για το εχθρικό κλίμα που συνάντησε η αντιπροσωπία και για τον κίνδυνο διάσπασης του ΕΑΜ εξαιτίας της σύμπλευσης του Σβώλου με τον Παπανδρέου»

«Η συμβουλή των σοβιετικών ήρθε μετά. Το εχθρικό κλίμα δεν πρέπει να επηρέασε ένα έμπειρο στέλεχος σαν τον Ρούσο και το επιχείρημα για το Σβώλο ακούγεται πολύ αδύναμο…»

Ο Ερμής χαμογέλασε και ρώτησε κάνοντας νόημα τι εννοώ.

«Δεν είναι πιο λογικό ο Ρούσος να είχε εξαρχής εξουσιοδότηση υπογραφής ακόμα και για μια τέτοια συμφωνία; Δεν είναι επίσης λογικό η συμβουλή των σοβιετικών να δόθηκε στο Ρούσο πριν το συνέδριο και όχι κατόπιν εορτής;»

Ο Ερμής σήκωσε τους ώμους.

«Ο Πορφυρογένης αφηγήθηκε στον Γούσια ότι μόλις ο Παπανδρέου άρχισε την επίθεση στο ΕΑΜ στην έναρξη του συνεδρίου αυτός σηκώθηκε για να τον αντικρούσει, αλλά ο Ρούσος και οι άλλοι τον τραβούσαν από το σακάκι να καθίσει κάτω. Και ότι ο Ρούσος είχε ήδη έρθει σε επαφή με το σοβιετική πρεσβεία, η οποία είχε συμβουλέψει συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου. Η δική μου λογική λέει ότι το θέμα οπωσδήποτε είχε κλείσει πριν το συνέδριο, όσα ειπώθηκαν μετά ήταν απλώς η διαχείριση μπροστά στην οργή των στελεχών και των μελών του ΚΚΕ για όσα είχε υπογράψει η αντιπροσωπία του ΕΑΜ. Τα στελέχη του ΚΚΕ που δεν ήθελαν ακούγοντας τον Ρούσο και οι υπόλοιποι που ήθελαν, ακούγοντας τον Σβώλο. Αυτό που έμεινε πάντως είναι η εκδοχή του Ρούσου, ότι ζήτησε να έχει την άποψη των σοβιετικών για τη συμφωνία που είχε ήδη υπογραφεί. Η σοβιετική κυβέρνηση τάχα δεν απάντησε επί του θέματος, αλλά η προσωπική γνώμη του πρεσβευτή Νόβικοφ, η οποία διαβιβάστηκε από τον πρώτο γραμματέα της Πρεσβείας Σολόντ στον Ρούσο και μόνο σ’ αυτόν, αφού ο Πορφυρογένης είχε ήδη αναχωρήσει,  ήταν σαφής και είχε τέσσερα στοιχεία. Η συμφωνία του Λιβάνου ανταποκρίνεται στη σημερινή κατάσταση πραγμάτων. Η στάση της αντιπροσωπείας σας είναι η σωστή. Πρέπει να μπείτε στην κυβέρνηση.  Να φροντίσετε να γίνει γνωστή η γνώμη αυτή στα βουνά. Λίγες μέρες αργότερα ο Σολόντ κάλεσε στην πρεσβεία τον Αγγελόπουλο, μέλος της αντιπροσωπείας και του ζήτησε να μεταφέρει στα βουνά τη σύσταση των σοβιετικών να συμμετάσχει το ΕΑΜ στην κυβέρνηση υπό τον Παπανδρέου. Τα ίδια συμβούλευσαν, προς το τέλος Ιουλίου, τα μέλη της σοβιετικής αποστολής που έφτασαν στα ελληνικά βουνά»

«Υπήρχε δηλαδή μια συνεχής συμβουλευτική παρέμβαση από τους σοβιετικούς υπέρ της συμμετοχής του ΕΑΜ στην κυβέρνηση Παπανδρέου. Ουσιαστικά υπέρ της προσπάθειας να μπορέσει να έρθει η κυβέρνηση στην Αθήνα και των βρετανικά στρατεύματα στην Ελλάδα»

Ο Ερμής έγνεψε καταφατικά.

«Κανένας εξωτερικός παράγοντας δεν πίεζε το ΕΑΜ. Οι Βρετανοί δεν ήταν σε θέση να το κάνουν και οι σοβιετικοί απλώς συμβούλευαν τους φίλους τους, αφού δεν υπήρχε πια Τρίτη Διεθνής, η οποία καθοδηγούσε τα κομμουνιστικά κόμματα. Κυρίως επειδή δεν είχαν κανένα άμεσο ενδιαφέρον για την Ελλάδα. Οι μόνες πιέσεις ήταν εσωτερικές. Από τους συμμάχους, όπως ο Σβώλος και από τα ίδια τα στελέχη του ΚΚΕ, που εννοούσαν τις συμβουλές της Σοβιετικής Ένωσης ως απαράβατους κανόνες. Όπως κι αν έχει, στις 5 Ιουνίου ο Παπανδρέου κάλεσε εγγράφως τα μέλη της αντιπροσωπείας να προσέλθουν για συμμετοχή στην εθνική κυβέρνηση, αυτοί του απάντησαν ότι αναμένουν οδηγίες από την Ελλάδα και στις 8 Ιουνίου η κυβέρνηση ορκίστηκε, με πέντε θέσεις κενές»

«Σε ποια υπουργεία;»

«Οικονομικών, δημοσίων έργων, γεωργίας, εθνικής οικονομίας και εργασίας. Ο Σβώλος δεν έγινε αντιπρόεδρος, τα μισά υπουργεία που διεκδικούσε το ΕΑΜ περιορίστηκαν πολύ και, το σημαντικότερο, το ΕΑΜ ούτε πλησίασε στα υπουργεία εσωτερικών και στρατιωτικών. Στις 15 Ιουνίου ο Παπανδρέου είπε στους Εαμικούς αντιπροσώπους ότι θα περιμένει λίγες μέρες ακόμα και μετά θα καταγγείλει δημόσια το ΕΑΜ. Πράγματι το έκανε, στις 28 Ιουνίου, σαράντα μέρες μετά τη λήξη του συνεδρίου στο Λίβανο. Στις 2 Ιουλίου ειδοποίησε τη βρετανική κυβέρνηση ότι θα είναι αναγκαία η παρουσία βρετανικών στρατευμάτων κατά την απελευθέρωση της Ελλάδας, για να αποτραπεί ο ορατός κίνδυνος εμφυλίου πολέμου. Την ίδια μέρα έφτασε επιτέλους στην Εαμική αντιπροσωπεία που περίμενε υπομονετικά στο Κάιρο, η κοινή απάντηση του ΕΑΜ, της ΠΕΕΑ και του ΚΚΕ, που έθεταν νέους όρους, με έξι σημεία»

«Ποια ήταν αυτά;»

«Ένα, να γίνει επανόρθωση όσων είχαν ειπωθεί περί τρομοκρατίας στο συνέδριο, εις βάρος του ΕΑΜ. Δύο, να διατηρηθεί ως έχει ο χαρακτήρας και η οργάνωση του ΕΛΑΣ, μέχρι την απελευθέρωση. Ο ΕΛΑΣ θα ενταχθεί αμέσως και θα ενοποιηθεί με τις άλλες ανταρτικές ομάδες όταν υπάρξει ενιαία κυβέρνηση και αρχιστράτηγος. Τρία, ως αρχιστράτηγος γινόταν αποδεκτός ο στρατηγός Οθωναίος. Αν παρέμενε στο εξωτερικό, διοικητής των ανταρτών θα διοριζόταν αξιωματικός του ΕΛΑΣ. Αν ερχόταν στην Ελλάδα, ο επιτελάρχης του θα ήταν από τον ΕΛΑΣ. Τέσσερα, να μην γίνει καμιά εκτέλεση στη Μέση Ανατολή και να χορηγηθεί αμνηστία από την ενιαία κυβέρνηση. Να ανασυγκροτηθεί ο στρατός με κριτήρια την πίστη στους σκοπούς του εθνικού και συμμαχικού πολέμου. Να αποκλειστούν από το στρατό οι δεδηλωμένοι πεμτοφαλαγγίτες φασίστες. Πέντε, από τα δεκαπέντε συνολικά υπουργεία και υφυπουργεία να λάβει η ΠΕΕΑ πέντε υπουργεία και ένα υφυπουργείο. Ειδικότερα το υπουργείο εσωτερικών, το υφυπουργείο στρατιωτικών και τα υπουργεία δικαιοσύνης, παιδείας, εργασίας και πρόνοιας. Ένα επιπλέον υπουργείο να δοθεί στη Δημοκρατική Ένωση. Έξι, να έρθει άμεσα κλιμάκιο της κυβέρνησης στην ελεύθερη Ελλάδα, οπότε θα διαλυόταν η ΠΕΕΑ και το εθνικό συμβούλιο. Η Εαμική αντιπροσωπεία διατασσόταν να επιστρέψει στην Ελλάδα, αν δεν γίνονταν δεκτοί αυτοί οι όροι»

«Πώς απάντησε ο Παπανδρέου;»

«Έφερε το θέμα στο υπουργικό συμβούλιο και στις 7 Ιουλίου είπε σε ραδιοφωνική του ομιλία ότι οι νέοι όροι απορρίπτονται γιατί ανατρέπουν τη βάση της συμφωνίας του Λιβάνου»

«Δεν ήταν ψέμα αυτό…»

«Όχι. Ο Παπανδρέου διαπίστωνε στην ομιλία του ότι με τα υπουργεία που ζητούσε το ΕΑΜ και την  διατήρηση του ΕΛΑΣ, θα είχε δικό του το στρατό και θα έλεγχε τη χωροφυλακή, την αστυνομία, ολόκληρη τη διοίκηση, τη δικαιοσύνη και την παιδεία. Και κατέληγε με ειρωνικές ευχαριστίες προς την επιτροπή των βουνών γιατί εγκατέλειψε επιτέλους τις υπεκφυγές και αποκάλυψε τους αληθινούς τους σκοπούς. Αρνιόταν λοιπόν να παραδώσει την Ελλάδα, γιατί η αποστολή του ήταν να εντάξει τις οργανώσεις στο έθνος και όχι να υποτάξει το έθνος στις οργανώσεις»

«Υπερβολικός…»

«Μέχρι εκεί που δεν παίρνει. Μπλόφαρε, εκ του ασφαλούς. Μάλλον γνώριζε μέσω των Βρετανών ότι οι σοβιετικοί ήταν υπέρ της συμφωνίας του Λιβάνου, συνεπώς το ΕΑΜ στο τέλος θα υποχωρούσε. Αν δεν το γνώριζε, που είναι μάλλον απίθανο, πάλι δεν είχε να χάσει τίποτα, αφού έτσι κι αλλιώς ο πρωταρχικός του στόχος ήταν η εκμηδένιση του ΕΑΜ με τα βρετανικά όπλα και σ΄ αυτό συμφωνούσε ο ίδιος ο Τσόρτσιλ. Πολιτικά λοιπόν έκανε αυτό που αναμενόταν, εμφανίστηκε ανυποχώρητος. Σύντομα δικαιώθηκε απολύτως, έχοντας διαγνώσει σωστά την πολιτική αδυναμία του ΕΑΜ»

«Με ποιόν τρόπο;»

«Δες τη σειρά των γεγονότων. Στις 26 Ιουλίου φτάνει στα βουνά η αποστολή των οκτώ Ρώσων. Στις 28 Ιουλίου το Εθνικό Συμβούλιο ειδοποιεί το Κάιρο ότι αποδέχεται τη συμμετοχή στην κυβέρνηση, με άλλον πρωθυπουργό. Στις 2 Αυγούστου ο Παπανδρέου δηλώνει πρόθεση παραίτησης. Στις 6 Αυγούστου παρεμβαίνει ο Τσόρτσιλ και το απαγορεύει, με μια λεπτή φράση προς τον Ήντεν, δεν μπορούμε να φέρνουμε έναν άνθρωπο στην εξουσία, όπως κάναμε με τον Παπανδρέου και μετά να τον αφήνουμε να ριχθεί στους λύκους με τα πρώτα ουρλιάσματα των αθλίων Ελλήνων ληστών. Ή υποστηρίζουμε τον Παπανδρέου, στην ανάγκη χρησιμοποιώντας και βία, όπως έχουμε συμφωνήσει, ή παύουμε να ενδιαφερόμαστε εντελώς για την Ελλάδα. Στις 8 Αυγούστου αντικαθίσταται στην ηγεσία του ΕΑΜ ο Θανάσης Χατζής από τον Παρτσαλίδη. Και τον δεκαπενταύγουστο το ΚΚΕ και το ΕΑΜ κοινοποιούν την αποδοχή της συμμετοχής τους στην κυβέρνηση Παπανδρέου. Δεν ήταν απλώς πολιτική ήττα, ήταν παράδοση άνευ όρων»

Ο Ερμής πήρε μιαν ανάσα.

«Στις ζημίες για το ΕΑΜ θα μπορούσαμε να καταχωρίσουμε ότι είχε αναγκαστεί να καταδικάσει πολιτικά, ιδεολογικά  και ηθικά τον εαυτό του αποκηρύσσοντας το κίνημα της Μέσης Ανατολής. Είχε δεχτεί να υποταχτεί άνευ όρων ο ΕΛΑΣ στην κυβέρνηση Παπανδρέου και στο συμμαχικό στρατηγείο, δηλαδή στους Βρετανούς. Είχε νομιμοποιήσει την παράταση της κυβερνητικής εξουσίας για απροσδιόριστο χρονικό διάστημα μετά την απελευθέρωση. Επιπλέον, άφηνε ουσιαστικά την πρωτοβουλία για τη λύση του πολιτειακού ζητήματος αποκλειστικά στην κυβέρνηση. Δευτερευόντως, δεν επετεύχθη κανένας από τους  επιμέρους στόχους που είχαν τεθεί. Παραιτήθηκαν από την απαίτηση να εγκατασταθεί στην Ελλάδα ένα κλιμάκιο της κυβέρνησης, καθώς και από το να οριστεί αντιβασιλεία.  Απέσυραν την αξίωση να είναι Εαμικός ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης. Αντί για τα μισά υπουργεία δέχτηκαν το ένα τέταρτο. Έμειναν μακριά από τα  σημαντικά υπουργεία των εσωτερικών και των στρατιωτικών και πήραν υπουργεία που τουλάχιστον ως την απελευθέρωση ήταν απολύτως διακοσμητικά. Οικονομικών, γεωργίας, εθνικής οικονομίας, συγκοινωνιών και εργασίας»

«Προφανώς δεν υπήρξαν κέρδη…»

«Για τους πολιτικούς πάντα υπάρχουν κέρδη, ακόμα και στην προφανέστερη ήττα. Οι πολιτικοί της αριστεράς δεν εξαιρούνται. Ο Πέτρος Ρούσος υποστήριξε ότι υπήρξαν ορισμένα κέρδη με τη θετική πολιτική της εθνικής ενότητας που ακολούθησε το ΕΑΜ. Έσπασε η διεθνής απομόνωση του αγώνα. Μεγάλωσε η δυνατότητα διαφώτισης και κινητοποίησης του λαού και της πάλης του για δημοκρατικούς όρους. Δημιουργήθηκαν πιθανότητες μεγαλύτερης ενίσχυσης του αγώνα και πιθανότητες αποσύνθεσης των Ταγμάτων του Ράλλη. Δημιουργήθηκαν δυνατότητες σωτηρίας των χιλιάδων στασιαστών αγωνιστών στη Μέση Ανατολή. Αποκαλύφθηκαν οι αντιδραστικοί εχθροί της ενότητας. Αν το ΕΑΜ ακολουθούσε μια αρνητική πολιτική θα παρατεινόταν η διεθνής απομόνωση, θα ενισχύονταν οι κίνδυνοι να πέσει το ΕΑΜ σε πρόκληση που θα ευνοούσε τον αντίπαλο, θα αυξανόταν στο έπακρο τα βάρη του λαού, θα δημιουργούνταν άκαιρα ζητήματα ανάμεσα στους συμμάχους και θα στερούσε από το ΕΑΜ τη δυνατότητα εκμετάλλευσης των αντιθέσεων στο αντίπαλο στρατόπεδο και ελιγμών ανάμεσα στις διάφορες δυνάμεις»

Ο Ερμής συνέχισε σε ήρεμο τόνο.

«Είναι χαρακτηριστική η χειριστική φρασεολογία και το πολιτικάντικο πνεύμα του Ρούσου.  Η συμφωνία δεν είναι παρά ένας τακτικός ελιγμός, επιβεβλημένος από τα πράγματα και δεν αποτελεί παρά μια ευκαιρία, ένα εφαλτήριο για να συντρίψουμε, σε μια δεδομένη στιγμή στο μέλλον, τους αντιπάλους μας, δηλαδή την κυβέρνηση Παπανδρέου, στην οποία υπέγραψα να πάρουμε μέρος. Αν το ΚΚΕ πίστευε ότι ο εμφύλιος πρέπει να σταματήσει και όλη η πολιτική και στρατιωτική εξουσία, που είχε στα χέρια του το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ, να μεταβιβαστεί  στην κυβέρνηση Παπανδρέου, στην οποία συμμετείχε το ΕΑΜ, τότε η συμφωνία ήταν μια επιτυχία πρώτης γραμμής.  Αν όμως το δει κανείς από την άποψη της επιδίωξης για κατάληψη της εξουσίας, όπως δηλαδή πειθαναγκάστηκε να το δει το σύνολο σχεδόν των στελεχών του ΚΚΕ, τότε ήταν απόλυτη αποτυχία. Κι αυτό που φαντασιωνόταν ο Ρούσος, ότι δηλαδή θα εκμεταλλευόταν το ΕΑΜ  τις αντιθέσεις του αντίπαλου στρατοπέδου, στην πραγματικότητα συνέβη αντίστροφα. Η συμφωνία του Λιβάνου ήταν η αρχή του τέλους όχι μόνο για την πολιτική ενότητα του ΕΑΜ, αλλά και για την ίδια την ενότητα, τη μονολιθικότητα και την πολιτική επιτυχία του ΚΚΕ. Ακριβώς γιατί ο εμφύλιος, που είχε ως αποτέλεσμα τη συγκεκριμένη συμφωνία, όχι μόνο δεν τερματίστηκε με τη συμφωνία, αλλά κλιμακώθηκε, λίγους μήνες αργότερα»