Σοβιετικοί και λαϊκές δημοκρατίες

(Από τον «Ερμή». Η συζήτηση γίνεται στα 1982)

«Ελάτε, τώρα!» φώναξε ο καθηγητής Χριστόπουλος. «Πολύ εύκολα δεν αθωώνετε τον σταλινισμό και τον μαοϊσμό;»

Ο Ερμής τον κοίταξε απορώντας, μετά χαμογέλασε, αλλά δεν απάντησε. Ο καθηγητής δαγκώθηκε.

«Δεν εννοούσα αυτό… Αλλά είναι γεγονός ότι αυτές οι δύο ιδεολογίες προξένησαν εκατομμύρια θύματα»

«Δεν θα τις έλεγα ιδεολογίες» είπε ο Ερμής «Περισσότερο ήταν πολιτικές πρακτικές, στα πλαίσια των αυτοκρατορικών και των φεουδαρχικών παραδόσεων της Ρωσίας και της Κίνας. Όπου επιχειρήθηκε το αδύνατο, να δημιουργηθεί σοσιαλισμός, χωρίς να έχουν προηγηθεί η αγορά και ο καπιταλισμός. Να συμπυκνωθεί δηλαδή σε ελάχιστα χρόνια, μια μετάβαση που απαιτούσε πολλές δεκαετίες,  από την καθυστερημένη γεωργική οικονομία, στη ραγδαία  εκβιομηχάνιση. Με μόνα πραγματικά ατού την ισχυρή θέληση των κομματικών ηγεσιών, τη δογματική αισιοδοξία των μπολσεβίκων και την αδίσταχτη χρήση μεθόδων μαζικής τρομοκρατίας που εφάρμοσαν μέσω του κρατικού μηχανισμού. Αυτά δεν τα έλεγε καμιά ιδεολογία, τουλάχιστον όχι αυτή που αναφέρεται στον Μαρξ. Δεν ήταν καν μια παρέκκλιση, ήταν κάτι εντελώς ξένο στη λογική του μαρξισμού. Γι’ αυτό και το αποτέλεσμα των βίαιων μεθόδων της πρωταρχικής καπιταλιστικής συσσώρευσης κεφαλαίου και  της εκβιομηχάνισης ήταν ένας στρεβλός κρατικός καπιταλισμός, χωρίς καπιταλιστές, τον οποίο χρηματοδοτούσαν θέλοντας και μη οι μεγάλες λαϊκές μάζες με αγορά κρατικών ομολόγων και αυστηρή συμπίεση των καταναλωτικών δαπανών, συμπεριλαμβανομένου του ψωμιού, του κρέατος και άλλων βασικών ειδών διατροφής. Τον διεύθυναν ως πολεμικό κομμουνισμό τα κομματικά στελέχη, δηλαδή πολιτικοί μετρίων ή ανύπαρκτων ικανοτήτων και μια ακόμα πιο αναποτελεσματική και χαώδης κρατική γραφειοκρατία»

«Αν κατάλαβα καλά» είπα «υποστηρίζετε ότι η αποτυχία του σοσιαλισμού δεν ήταν το αποτέλεσμα των λαθών ή της κατάπνιξης της δημοκρατίας, αλλά της απουσίας των ιστορικών προϋποθέσεων. Λέτε ότι στη Γερμανία ή στη Βρετανία, όπου υπήρχαν οι προϋποθέσεις, ο μαρξιστικός σοσιαλισμός θα πετύχαινε;»

«Όχι, αν μιλάμε για ένα εναλλακτικό μοντέλο αταξικής κοινωνίας. Ίσως, αν έχουμε υπόψη μια πετυχημένη παραλλαγή του καπιταλισμού, με ισχυρή μεταβίβαση της μεγάλης ιδιοκτησίας από την αστική τάξη και τους εναπομείναντες φεουδάρχες, στην κοινωνική ιδιοκτησία. Υπό την προϋπόθεση ότι δεν θα γινόντουσαν τα μεγάλα λάθη της κατάπνιξης της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και της βίαιης μετάλλαξης των αγροτών σε κάτι που οι ίδιοι το μισούσαν»

«Πως διέφυγε από τον πανέξυπνο Λένιν ότι η προσπάθειά του ήταν από χέρι καταδικασμένη σε αποτυχία;» ρώτησε η Ερμιόνη.

«Δεν του διέφυγε. Γι’ αυτό εισήγαγε στα 1921 τη Νέα Οικονομική Πολιτική, ΝΕΠ, η οποία, χαλαρώνοντας τους ελέγχους και αφήνοντας κατά μέρος τον σκληροπυρηνικό πολεμικό κομμουνισμό, προσπαθούσε να αναπτύξει μια μεικτή οικονομία της αγοράς και να ξαναβάλει τη Ρωσία στην παγκόσμια οικονομία. Οι αγρότες αφέθηκαν στην ησυχία τους, όπως και οι μικρές ιδιωτικές επιχειρήσεις. Αυτές όμως ήταν πολιτικές που προκάλεσαν θυελλώδεις αντιδράσεις από την εσωτερική αριστερή αντιπολίτευση. Ο στόχος παρέμενε πάντοτε η αποφασιστική επιτάχυνση της εκβιομηχάνισης, αλλά με πιο ρεαλιστικούς όρους. Δεν ξέρουμε πως θα εξελισσόταν αυτό το πρωτοφανές πείραμα, αν διαρκούσε. Αλλά ο Λένιν πέθανε νωρίς και οι διάδοχοί του κινούνταν σε πολύ χαμηλότερα πολιτικά επίπεδα και επιπλέον πάλευαν μεταξύ τους για την εξουσία, χωρίς αρχές. Ο Τρότσκι ήθελε τη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας και τη βίαιη κολεκτιβοποίηση του τεράστιου αγροτικού τομέα, ο Στάλιν αντιδρούσε επειδή αυτά τα πρότεινε ο Τρότσκι, αλλά τα εφάρμοσε επακριβώς και με αμείλικτο τρόπο όταν κατάφερε να εξουδετερώσει πολιτικά τον αντίπαλό του. Με τραγικά αποτελέσματα. Σε αυτό το πλαίσιο δεν είναι περίεργη η συνολική αποτυχία, είναι μάλλον έκπληξη η μερική επιτυχία που είχαν οι μπολσεβίκοι στις σκληρές δεκαετίες ως τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Εξαιτίας της οποίας οι Ρώσοι μπόρεσαν να νικήσουν αυτή τη φορά τη Γερμανία, ενώ στον προηγούμενο πόλεμο είχαν χάσει. Γιατί παρόλο τον εμφύλιο, τις ξένες στρατιωτικές επεμβάσεις και τον  πολιτικό ερασιτεχνισμό των μπολσεβίκων, το σύστημα λειτουργούσε. Κουτσά στραβά, είχαν καταφέρει να μετατρέψουν την σακατεμένη τσαρική Ρωσία των μουζίκων, σε υπολογίσιμη βιομηχανική δύναμη. Χωρίς να διαθέτουν στοιχειωδώς επαρκή προγραμματισμό και διαχείριση, με απεριόριστες σπατάλες ανθρώπινων και υλικών πόρων και παρ’ όλες τις  δυσλειτουργίες που προξενούσαν οι συνεχείς σταλινικές εκκαθαρίσεις στο κόμμα και στην κρατική γραφειοκρατία, αλλά και οι διώξεις στελεχών και τεχνοκρατών της παραγωγής»

«Συνεπώς» είπε η Ερμιόνη «στην πράξη ο σταλινισμός δεν ήταν λιγότερο εγκληματικός από τον εθνικοσοσιαλισμό. Άσχετα με τη θεωρία του μαρξισμού»

«Ναι. Γιατί αντίθετα με τον Χίτλερ που στο εσωτερικό της Γερμανίας καταδίωξε τους κομμουνιστές και τους Εβραίους, δηλαδή σχετικά μικρές ομάδες του πληθυσμού, ο Στάλιν ήρθε σε σύγκρουση με τα εκατομμύρια των αγροτών της χώρας του. Ο αριθμός των κρατουμένων σε φυλακές, στρατόπεδα εργασίας, αποικίες εργασίας και ειδικούς καταυλισμούς στα 1933 υπολογίζεται σε δυόμιση εκατομμύρια και στα 1941 σε τρία εκατομμύρια τριακόσιες χιλιάδες. Συνεπώς το επίπεδο της βίας που χρησιμοποιήθηκε στην υπηρεσία των πολιτικών στόχων του σταλινισμού ήταν πολλαπλάσιο. Από την άλλη, οι Γερμανοί υπό την ηγεσία των εθνικοσοσιαλιστών ήταν ασύγκριτα θανατηφόροι έξω από τα σύνορά τους, ειδικά με τις μειονότητες και τους λαούς που θεωρούσαν φυλές υπανθρώπων. Ενώ οι μπολσεβίκοι κατάφεραν να δημιουργήσουν ένα ομοσπονδιακό σύστημα, που υπάρχει ακόμα, γιατί αντιμετώπισαν εντελώς διαφορετικά τους λαούς και τις μειονότητας στο εσωτερικό τους»

«Τι εννοείτε;»

«Θα χρησιμοποιήσω το παράδειγμα των Ουκρανών, οι οποίοι στο μεσοπόλεμο βρέθηκαν άλλοι στη Σοβιετική Ένωση και άλλοι στην Πολωνία. Η Πολωνία έκλεινε τα σχολεία τους, ενώ στη Σοβιετική Ένωση ως το 1929 είχε πρακτικά εξαλειφθεί ο αναλφαβητισμός. Όχι μόνο αυτό, αλλά οι Ουκρανοί είχαν τη δυνατότητα συμμετοχής στην κρατική και την κομματική εξουσία. Αποκλείονταν φυσικά όσοι Ουκρανοί δεν δήλωναν κομμουνιστές, αλλά όχι όλοι οι Ουκρανοί, μόνο επειδή ήταν Ουκρανοί. Αυτή η πολιτική για τους λαούς και τις μειονότητες δημιούργησε μια ισχυρή δυναμική υπέρ της Σοβιετικής Ένωσης και του νέου καθεστώτος, η οποία όμως αμφισβητήθηκε όταν εξαιτίας της υποχρεωτικής κολεκτιβοποίησης προκλήθηκε ο τρομερός λιμός, ιδιαίτερα στην Ουκρανία και οι λαϊκές αντιδράσεις αντιμετωπίστηκαν με αδυσώπητη μαζική τρομοκρατία. Χωρίς να αναιρεθεί η βασική πολιτική των μπολσεβίκων για τις εθνότητες. Αυτή εξακολούθησε να λειτουργεί πολιτικά υπέρ τους, ιδιαίτερα όταν εφαρμόστηκε στη διάρκεια του πολέμου η  εκ διαμέτρου αντίθετη φυλετική συμπεριφορά των Γερμανών απέναντι στους υπανθρώπους της ανατολικής Ευρώπης. Η ίδια πολιτική μετά τον πόλεμο, αποδείχτηκε εξαιρετικά αποτελεσματική, σε σχέση με τις λαϊκές δημοκρατίες»

«Μετά τον πόλεμο οι σοβιετικοί βρέθηκαν να έχουν υπό τον έλεγχό τους την ανατολική Ευρώπη, δημιουργώντας μια νέα αυτοκρατορία» είπε ο καθηγητής Χριστόπουλος «η οποία υπάρχει ακόμα και σήμερα, σχεδόν τέσσερις δεκαετίες μετά, αλλά σε πορεία παρακμής πλέον. Ήταν η μεγάλη ευκαιρία που έδωσε η Ιστορία στον σοσιαλισμό ή έστω στον σταλινισμό. Και παρά τον ανταγωνισμό με τη Δύση και τον Ψυχρό Πόλεμο υπήρχαν και τα χρονικά περιθώρια και οι υλικοί πόροι, ώστε να δημιουργηθεί μια εναλλακτική πρόταση στον καπιταλισμό»

Ο Ερμής σήκωσε το χέρι του.

«Δε νομίζω. Καταρχήν, αν εξαιρέσουμε την Τσεχοσλοβακία όπου όντως υπήρχε σημαντική λαϊκή βάση υπέρ των κομμουνιστών, όλες οι άλλες χώρες έγιναν λαϊκές δημοκρατίες με το ζόρι, δηλαδή με την πειθώ της δύναμης του Κόκκινου Στρατού. Η αίγλη της νίκης κατά της Γερμανίας έδωσε μια σημαντική πολιτική ώθηση στις φιλοσοβιετικές δυνάμεις, αλλά θα ήταν αστείο αν δεν ήταν τραγικό να μιλάμε για οικοδόμηση του σοσιαλισμού υπό την αιγίδα των σοβιετικών στην Πολωνία, την Ουγγαρία, τη Ρουμανία ή ακόμα και στην Ανατολική Γερμανία. Ιδιαίτερη περίπτωση ήταν η Γιουγκοσλαβία του Τίτο, αλλά περιείχε τις πιο σοβαρές εσωτερικές αντιθέσεις, ενώ η Αλβανία ακολούθησε ως δορυφόρος καταρχήν τη Γιουγκοσλαβία. Έτσι το πρώτο που έκαναν οι νέες εξουσίες ήταν να στραφούν, σχεδόν αταβιστικά, στον εθνικισμό για να διευρύνουν τη λαϊκή τους αποδοχή. Με την έγκριση των σοβιετικών, αν και όχι πάντοτε, όπως στην περίπτωση των Γιουγκοσλάβων»

«Πώς έγινε;»

«Αναδιατάχτηκαν τα σύνορα. Οι Ρουμάνοι πήραν πίσω την Τρανσυλβανία από την Ουγγαρία και οι Πολωνοί ενσωμάτωσαν εκτεταμένα πρώην γερμανικά εδάφη, γεγονότα που είχαν τις αναμενόμενες πολιτικές επιπτώσεις. Από την Τσεχοσλοβακία εκτοπίστηκαν με συνοπτικές διαδικασίες εκατομμύρια Γερμανοί και οι περιουσίες τους μοιράστηκαν σε ντόπιους, οι οποίοι φυσικά έγιναν θερμοί οπαδοί του νέου καθεστώτος. Η Βουλγαρία μπορεί να έχασε τα προσωρινά κέρδη του πολέμου, δηλαδή την ελληνική και τη γιουγκοσλαβική Μακεδονία, της δόθηκε όμως μια περιοχή που προπολεμικά ανήκε στη Ρουμανία και βρέθηκε με μεγαλύτερη έκταση. Στην ομόσπονδη Γιουγκοσλαβία ο Τίτο δημιούργησε μεταξύ άλλων ξεχωριστή δημοκρατία για τους σλαβόφωνους, τη Μακεδονία, ενώ εκδήλωνε διαθέσεις ενσωμάτωσης ιταλικών περιοχών και πόλεων, όπως η Τεργέστη και περιοχών της Ουγγαρίας. Ακόμα και οι Αλβανοί κομμουνιστές περίμεναν να τους χαρίσει ο Τίτο το Κόσσοβο, ενώ φοβόντουσαν τις ελληνικές διεκδικήσεις. Αλλά και στην ίδια τη Σοβιετική Ένωση, η Κριμαία τυπικά παραχωρήθηκε στην Ουκρανία. Με άλλα λόγια ο εθνικισμός μπήκε εξαρχής από πόρτες και παράθυρα και αξιοποιήθηκε ως αποτελεσματικό πολιτικό εργαλείο, κάτι που εξακολουθεί να ισχύει ακόμα, με περισσότερο κραυγαλέα την περίπτωση της Ρουμανίας του Τσαουσέσκου. Έτσι, με αυτές τις διευθετήσεις και την πειθώ του σοβιετικού στρατού άρχισε η οικοδόμηση του σοσιαλισμού στις νέες λαϊκές δημοκρατίες»

«Πως έγινε αυτή η οικοδόμηση;» ρώτησα.

«Θέλετε να μας πείτε εσείς;» ρώτησε ο Ερμής τον Χριστόπουλο. Φυσικά ήθελε, επειδή όμως είχε διαπιστώσει ότι ο ζωγράφος τα ήξερε καλύτερα, άφησε το λόγο σ’ αυτόν.

«Όπως άκουσα από έναν πολλά υποσχόμενο νεαρό Βρετανό ιστορικό, ήταν το τρίτο ιδεολογικό πείραμα στην Ανατολική Ευρώπη. Το πρώτο ήταν το φιλελεύθερο, μετά το 1918, ώσπου κατέρρευσε από την παγκόσμια ύφεση δέκα χρόνια αργότερα. Το δεύτερο ήταν η εθνικοσοσιαλιστική Νέα Τάξη του Χίτλερ. Το τρίτο ήταν οι λαϊκές δημοκρατίες, που συνεχίζεται ακόμα»

«Να είστε σίγουρος ότι θα υπάρξει και τέταρτο, στον αιώνα που διανύουμε!» είπε δυνατά ο καθηγητής, προξενώντας τη σιωπηλή δυσαρέσκεια του Φιλοκτήτη, που τον είχε σταμπάρει από ώρα ως αντιδραστικό και αντισοβιετικό στοιχείο, αν και δεν καταλάβαινε πολλά από τη συζήτηση. Ο αγαθός κάπελας έστρεψε το βλέμμα του προς το πορτραίτο του Στάλιν στον τοίχο, γρήγορα όμως επέστρεψε στον Ερμή, στον οποίο είχε απόλυτη εμπιστοσύνη, ό,τι κι αν έλεγε, λόγω του κοινού παρελθόντος τους στον Δημοκρατικό Στρατό.

«Οι λαϊκές δημοκρατίες ξεκίνησαν την πορεία τους στοχεύοντας σε μια γρήγορη εκβιομηχάνιση, η οποία, όπως συνέβη προπολεμικά στη Σοβιετική Ένωση, θα είχε ως αποτέλεσμα τη δραστική μείωση του αγροτικού τομέα και την αύξηση του πληθυσμού των πόλεων. Αυτό έγινε πραγματικότητα αλλά, όπως συμβαίνει πάντα με τις μεγάλες αλλαγές, εξελίχτηκε με απρόβλεπτους τρόπους και δημιούργησε τεράστιες δυσκολίες πολιτικής διαχείρισης στις κυβερνήσεις και στα κομμουνιστικά κόμματα των λαϊκών δημοκρατιών»

Ο Ερμής ευχαρίστησε τον Φιλοκτήτη που έφερε κρασί στο τραπέζι και συνέχισε.

«Να σας ρωτήσω κάτι, κύριε καθηγητά. Μετά τη λήξη του πολέμου σε όλη την ανατολική Ευρώπη και την Αυστρία υπήρχε ο Κόκκινος Στρατός. Την εξουσία όμως την πήραν αμέσως οι κομμουνιστές μόνο στη Γιουγκοσλαβία και την Αλβανία, όπου δεν υπήρχαν σοβιετικές δυνάμεις. Οι άλλες χώρες χρειάστηκε να περιμένουν μερικά χρόνια. Έχετε κάποια ερμηνεία γι’ αυτό;»

«Θέμα τακτικής και προτεραιοτήτων, υποθέτω»

«Εκτός αν η μετατροπή τους σε σοβιετικές δημοκρατίες δεν ήταν στον αρχικό σχεδιασμό της Σοβιετικής Ένωσης. Η οποία φυσικά ήθελε να τις έχει υπό τον έλεγχό της, ως ζώνη ασφαλείας, ταυτόχρονα όμως ήθελε να έχει καλές σχέσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Σχέσεις οι οποίες θα επέτρεπαν τη χρηματοδότησή της, που ήταν απολύτως απαραίτητη για την ανοικοδόμηση μετά τις καταστροφές του πολέμου»

«Αν γινόταν αυτό, οι εξελίξεις θα ήταν εντελώς διαφορετικές…»

«Δεν έγινε, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι οι σοβιετικοί δεν το επιδίωξαν. Για λίγα χρόνια, ως τα 1947, τα φιλοσοβιετικά κόμματα συμμετείχαν σε δυτικές κυβερνήσεις, όπως στην Ιταλία, τη Γαλλία και το Βέλγιο, ενώ στις ανατολικές χώρες, πλην Γιουγκοσλαβίας, υπήρχαν κυβερνήσεις συνασπισμού, με άλλα κόμματα. Μάλιστα οι σοβιετικοί αποθάρρυναν δραστικά τους ενθουσιώδεις κομμουνιστές της δικής τους ζώνης κατοχής στη Γερμανία, οι οποίοι ζητούσαν θορυβωδώς να αρχίσει επειγόντως η οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Θέλω να πω ότι δεν υπήρχε συνολική στρατηγική σοβιετοποίησης της ανατολικής Ευρώπης, γιατί αυτό ερχόταν σε αντίθεση με τα κρατικά συμφέροντα της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτή η πολιτική εφαρμόστηκε όταν έγινε σαφές ότι η Δύση δεν ήταν διατεθειμένη να δεχτεί χωρίς αντιδράσεις την κυριαρχία της Σοβιετικής Ένωσης, σε τόσες ευρωπαϊκές χώρες»

«Αν ισχύει αυτό που λέτε, ως γενική σοβιετική πολιτική, τότε δεν έχει νόημα αυτό που λέγεται, ότι οι σοβιετικοί να εφάρμοζαν μιαν αντίθετη πολιτική κατάληψης της εξουσίας στην Ελλάδα, μέσω του ΚΚΕ, ήδη από τα 1944!»

Ο καθηγητής και η Ερμιόνη με κοίταξαν απορώντας. Ο Ερμής έγνεψε συμφωνώντας ότι συμφωνούσε μ’ αυτό που είπα και συνέχισε.

«Βέβαια υπάρχει η θεωρία ότι όλα αυτά δεν ήταν παρά μια προσεκτικά σχεδιασμένη κατάκτηση της εξουσίας από τους κομμουνιστές, σ’ ένα μοντέλο τριών σταδίων. Γνήσιος συνασπισμός, κίβδηλος συνασπισμός, μονολιθικό καθεστώς»

«Υπήρχε τέτοιος σχεδιασμός;»

«Κολοκύθια υπήρχαν» είπε ο Ερμής «Υπήρχε το χάος, η κατάσταση ήταν πρωτοφανής, η Σοβιετική Ένωση ήταν κατεστραμμένη, με μοναδικό της ατού τον ισχυρό Κόκκινο Στρατό. Η λογική λέει ότι πρώτιστα ήταν τα ζητήματα της ασφάλειας και της ανοικοδόμησης, όχι να γίνουν κομμουνιστικές οι χώρες της ανατολικής  Ευρώπης. Αυτό προέκυψε ως αναγκαιότητα κάτω από τη λογική του Ψυχρού Πολέμου, η έναρξη του οποίου ήταν επιλογή της Δύσης»

«Μας λέτε ότι η Δύση ευθύνεται που έχουν κομμουνισμό στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία;»

«Δεν είπα αυτό, κύριε καθηγητά» απάντησε ήρεμα ο Ερμής «Προσπάθησα να δείξω ότι ο κομμουνισμός στην ανατολική Ευρώπη δεν ήταν υποχρεωτικός και ότι ίσως υπήρχαν διαφορετικές εναλλακτικές. Υπάρχει τουλάχιστον μία χώρα όπου αυτό συνέβη»

«Εννοείτε τη Φινλανδία;»

«Ναι. Ωστόσο αυτά είναι υποθέσεις, η πραγματικότητα λέει ότι το Σεπτέμβριο του 1947 ιδρύθηκε η Κομινφόρμ και η Σοβιετική Ένωση είχε καταλήξει πλέον ότι για λόγους δικής της ασφάλειας οι ανατολικές χώρες έπρεπε να οδηγηθούν στον σοβιετικό κομμουνισμό, σαν ενιαίο μπλοκ και χωρίς διαφοροποιήσεις και παραλλαγές»

«Τι παραλλαγές θα μπορούσαν να υπάρξουν;»

«Η αποδοχή της αμερικανικής βοήθειας από το Σχέδιο Μάρσαλ, από κάποια ή κάποιες χώρες, πρώτα απ΄όλα. Κάτι που θα σήμαινε άμεση και απώτερη εξάρτηση από τις ΗΠΑ, οι οποίες φυσικά δεν έδιναν τη βοήθεια για την ανοικοδόμηση χωρίς πολιτικούς όρους. Γι΄ αυτό τελικά την αρνήθηκε η ίδια η Σοβιετική Ένωση και επέβαλε στις ανατολικές χώρες να κάνουν το ίδιο. Αλλά τα πράγματα δεν θα μπορούσαν να μείνουν στατικά, ενώ στην υπόλοιπη Ευρώπη, πλην Ελλάδας, γινόταν πράξη η ανοικοδόμηση με αμερικανική βοήθεια. Μια λύση θα ήταν να περιοριστούν οι σοβιετικοί στα σύνορά τους, να εγκαταλείψουν αυτοβούλως τα τεράστια γεωπολιτικά κέρδη τους από τον πόλεμο και στη συνέχεια να αντιμετωπίσουν αστάθεια στο εσωτερικό τους, η οποία κανένας δεν γνώριζε ως που θα έφτανε. Μια άλλη ήταν να οδηγήσουν τις ανατολικές χώρες στον κομμουνισμό, ώστε να δημιουργηθεί έτσι μια ενιαία ζώνη επιρροής και ασφάλειας. Τα κρατικά συμφέροντα της Σοβιετικής Ένωσης, που ταυτίζονταν απολύτως με τα κομματικά, δεν μπορούσαν παρά να επιλέξουν το δεύτερο, πολύ περισσότερο επειδή αυτό ήταν εφικτό και λιγότερο επικίνδυνο από ο,τιδήποτε άλλο. Οι διεθνείς σχέσεις και όχι η ιδεολογία οδήγησαν τις εξελίξεις. Η ιδεολογία κλήθηκε εκ των υστέρων να στολίσει με κερασάκια την τούρτα, την οποία είχαν δημιουργήσει οι διεθνείς κρατικοί ανταγωνισμοί ισχύος των τέως συμμάχων»

Ο καθηγητής ρώτησε τον Φιλοκτήτη αν υπήρχε καμιά σόδα στο μαγαζί. Περιέργως, υπήρχε.

«Στον πραγματικό κόσμο τίποτα δεν είναι προβλέψιμο. Ενώ όλοι αναρωτιόντουσαν πως στην ευχή θα οικοδομηθεί σοσιαλισμός στα Σκόπια και στην Τρανσυλβανία, έγινε κιόλας η πρώτη μεγάλη ρωγμή στην υπό διαμόρφωση σοβιετική αυτοκρατορία»

«Η ρήξη Τίτο – Στάλιν;»

«Ναι. Ήταν μια ρήξη αμιγώς πολιτική. Ο Τίτο προκειμένου να εδραιωθεί στη Γιουγκοσλαβία εφάρμοζε μια επιθετική εξωτερική πολιτική, η οποία ερχόνταν σε αντίθεση με τις επιλογές της Σοβιετικής Ένωσης, πέραν του ότι έδειχνε τάσεις ανεξαρτησίας από τη Μόσχα. Ο γερασμένος Στάλιν αντέδρασε βίαια και ανόητα διώχνοντας τη Γιουγκοσλαβία από την Κομινφόρμ, αφού απέτυχαν οι φιλοσοβιετικοί να εκτοπίσουν τον Τίτο από την εξουσία, με εσωτερικό πραξικόπημα. Αυτό είχε επιπτώσεις και στον ελληνικό εμφύλιο, αν και όχι καθοριστικές. Υπήρξαν όμως τέτοιες για τις χώρες της ανατολικής Ευρώπης, γιατί προκειμένου να μην επαναληφθεί το φαινόμενο της Γιουγκοσλαβίας, σε όλες επιβλήθηκε μια σκληρή τρομοκρατία σταλινικού τύπου, με δίκες, εκκαθαρίσεις και τέτοια, η οποία διάρκεσε ως το θάνατο του Στάλιν, στα 1953. Αυτή η εξέλιξη θεωρήθηκε τότε αναπόφευκτη από τους σοβιετικούς και τους κατά χώρα φιλοσοβιετικούς, άλλωστε αυτό ήξεραν αυτό έκαναν, καθόρισε όμως το πολιτικό και κοινωνικό κλίμα μέσα στο οποίο θα γινόταν τα πρώτα και αποφασιστικά βήματα της οικοδόμησης του σοσιαλισμού. Λέγεται ότι στη Ουγγαρία στα λίγα χρόνια του σταλινισμού σκοτώθηκαν περισσότεροι κομμουνιστές απ’ όσους είχε καταφέρει να εξοντώσει ο Χόρτυ σε είκοσι πέντε χρόνια, ενώ οι συλληφθέντες έφτασαν τις διακόσιες χιλιάδες. Κάπως αλλά όχι πολύ μικρότεροι ήταν οι αριθμοί στη Ρουμανία, την Τσεχοσλοβακία και τη Βουλγαρία, όπου λειτούργησαν δεκάδες στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η αποθέωση ήταν στη μικρή Αλβανία, που έφτασε να έχει ογδόντα χιλιάδες κρατουμένους. Στην Πολωνία ήταν διαφορετικά γιατί εκεί ακόμα υπήρχε αντάρτικο κατά των σοβιετικών. Και στη Γιουγκοσλαβία, στην οποία αντιθέτως διώχτηκαν οι πιστοί φιλοσοβιετικοί από το κομμουνιστικό κόμμα»

Παρακολουθούσαμε όλοι με ενδιαφέρον τον Ερμή, ακόμα και η Ερατώ που τελείωσε με την τακτοποίηση της κουζίνας της και κάθισε στο διπλανό τραπέζι.

«Τι δεν κι γροικώ! Ντο λέει ο καπετάνες;» ρώτησε ψιθυριστά τον Φιλοκτήτη.

«Σους, Ερατώ! Όλα θελ’ς να μαθάνεις τα, γιάβριμ’;»

Ο Ερμής τους άκουσε και ξέσπασε σε τρανταχτά γέλια. Οι άλλοι απορήσαμε γιατί δεν καταλαβαίναμε. Δόθηκαν ιλαρές εξηγήσεις, ενώ η Ερατώ γελούσε με την καρδιά της. Όταν κόπασε το κύμα, συνεχίστηκε η αφήγηση.

«Η κεντρική ιδέα για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού ήταν παντού η ίδια. Εκβιομηχάνιση. Χωρίς τα αναγκαία κεφάλαια, που σήμαινε με χρήση παλαιάς, ξεπερασμένης τεχνολογίας και ταυτόχρονη ένταση εργασίας, για να καλύπτονται οι στόχοι των πενταετών ή εξαετών πλάνων, καθήλωση των μισθών και της κατανάλωσης, ενώ ήταν πάντα οξύ το πρόβλημα της στέγασης όσων μεταπηδούσαν από τον αγροτικό τομέα στη βιομηχανία. Αυτά πολύ σύντομα προκάλεσαν δυσφορία, ακόμα και εξεγέρσεις, όπως στο Βερολίνο στα 1953, που αντιμετωπίστηκαν με σκληρότητα. Ακόμα χειρότερα ήταν τα πράγματα με τους αγρότες, στους οποίους επιχειρήθηκε να επιβληθεί η κολεκτιβοποίηση, αυτοί αντέδρασαν όπως άλλοτε στη Σοβιετική Ένωση και γέμισαν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Για δεύτερη φορά αγνοήθηκε ο Λένιν, που είχε προσέξει και επισημάνει ιδιαίτερα τι έγραφε ο Ένγκελς για το θέμα των αγροτών, εκφράζοντας τις σκέψεις του Μαρξ. Ότι όταν θα κατακτήσουμε την κρατική εξουσία, δεν θα σκεφτούμε καν να απαλλοτριώσουμε με τη βία τους μικροαγρότες, όπως θα είμαστε υποχρεωμένοι να το κάνουμε αυτό με τους μεγάλους γαιοκτήμονες»

Ο Ερμής ήπιε μια γουλιά κρασί και συνέχισε.

«Το αποτέλεσμα ήταν ότι και αυτή η ηρωική έφοδος έληξε άδοξα, ακόμα και πριν το θάνατο του Στάλιν. Η συνέπεια ήταν ότι πολύ νωρίς τα καθεστώτα αυτά περιέπεσαν στην ανυποληψία ή στην αδιαφορία των μαζών. Έμενε η μυστική αστυνομία και η καταστολή. Αυτό μοιραία οδήγησε σε νέες εξεγέρσεις, όπως στην Ουγγαρία στα 1956 και στην Πράγα στα 1968, που κατεστάλησαν με στρατιωτικές επεμβάσεις των σοβιετικών. Και στην τωρινή στην Πολωνία, με την Αλληλεγγύη. Οδήγησε στις δυναστείες τύπου Ζίφκοφ, Χότζα και Τσαουσέσκου ή τις ατελείωτες βασιλείες των Καντάρ, Γκομούλκα  και Χόνεκερ. Και του Τίτο, φυσικά, και του Μπρέζνιεφ. Κάποια στιγμή άρχισαν να γίνονται καταδικαστικές οι μοιραίες συγκρίσεις του βιοτικού επιπέδου και της κατανάλωσης με τη Δύση. Παρά τις επιτυχίες που είχε η Σοβιετική Ένωση στο διάστημα, στους εξοπλισμούς και οι άλλες χώρες σε τομείς όπως το σύστημα υγείας, οι πολίτες τους έκαναν σύγκριση με τις δυτικές χώρες και πολλοί ήθελαν να αποδράσουν σ’ αυτές. Τα καθεστώτα, συμπεριλαμβανομένης της Σοβιετικής Ένωσης, δεν έχουν να προβάλουν κανένα πειστικό όραμα, κανένα μεγάλο στόχο. Μονάχα τη σαθρή προπαγάνδα, την πυρηνική στρατιωτική δύναμη και τις πανίσχυρες μυστικές αστυνομίες. Έτσι φτάσαμε εδώ, με τα κομμουνιστικά κόμματα γερασμένα και αφυδατωμένα από ιδέες και τον σοσιαλισμό να επιβιώνει σαν μούμια… δεν ξέρω ως πότε»

«Εκτός από την ανατολική Ευρώπη, υπάρχει και η ανατολή. Η Κίνα!» είπε ο καθηγητής Χριστόπουλος.

Τον ρώτησα αν έβλεπε κάτι διαφορετικό εκεί.

«Κάποτε έβλεπα…» είπε με μια νοσταλγική διάθεση. «Οι τελευταίες κινέζικες κομμουνιστικές εξεγέρσεις στις πόλεις καταπνίγηκαν το 1927 από τους εθνικιστές με σφαγές στη Σαγκάη και στην Καντόνα. Ως το 1934 ο Κόκκινος Στρατός εξακολουθούσε να υπάρχει, αποδεκατισμένος, παρά τις αλλεπάλληλες εκστρατείες τελικής εξόντωσης που εξαπέλυε ο Τσανγκ Κάι Σεκ. Τότε οργανώθηκε μια τελευταία εκστρατεία, με εκατοντάδες χιλιάδες άνδρες και ξεκίνησε η εκκαθάριση που φαινόταν ότι θα είναι πράγματι η τελική. Έτσι ξεκίνησε η μεγάλη πορεία των υπολειμμάτων του Κόκκινου Στρατού, που ένα χρόνο αργότερα έφτασαν στο ασφαλές Γιενάν, έχοντας διανύσει χιλιάδες χιλιόμετρα. Από τους εβδομήντα δύο χιλιάδες μαχητές και τους δεκατέσσερις χιλιάδες πολίτες που τους συνόδευαν, έφτασαν στον τελικό προορισμό λίγες χιλιάδες ρακένδυτοι ένοπλοι, με επικεφαλής τον Μάο. Όλοι τους είχαν ξεγραμμένους, αλλά δεκαπέντε χρόνια αργότερα, στα 1949, αυτοί οι απίθανοι τύποι είχαν νικήσει τον Σεκ και κήρυξαν την Κίνα λαϊκή δημοκρατία!»

«Ναι» είπε ο Ερμής «Και άρχισαν αμέσως οι μεγάλες πολιτικές καμπάνιες, που εκτός από τα ανθρώπινα θύματα που προκάλεσαν εξολόθρευσαν και τα σπουργίτια!»

«Για ποια εκστρατεία μιλάτε;» ρώτησε ο καθηγητής, που δεν θυμόταν κάτι σχετικό με σπουργίτια.

«Για την εκστρατεία των Τεσσάρων Μιασμάτων, από το 1958 ως το 1962. Στόχος ήταν τα σπουργίτια επειδή έτρωγαν πολύ στάρι και ρύζι στα χωράφια, τα κουνούπια, οι μύγες και οι ποντικοί. Πράγματι, οι Κινέζοι τα έβαλαν με τα σπουργίτια και κατάφεραν να τα εξοντώσουν σε σημαντικό βαθμό. Και το πλήρωσαν ακριβά…»

«Γιατί;» ρώτησε η Ερμιόνη «Τι μπορούσαν να τους κάνουν τα σπουργίτια;»

Ο Ερμής χαμογέλασε και έδειξε τον καθηγητή. Αυτός ξερόβηξε και εξήγησε ότι μόλις εξαφανίστηκαν τα σπουργίτια αυξήθηκαν υπέρμετρα τα έντομα.

«Το χειρότερο ήταν οι ακρίδες, που αναπτύχθηκαν ανενόχλητες και πάστρευαν τα πάντα στο πέρασμά τους. Σε πολλές περιοχές η αγροτική παραγωγή κατέρρευσε εντελώς, με επακόλουθο τον λιμό που στοίχησε τη ζωή σε εκατομμύρια Κινέζους…»

«Εντάξει, δεν φταίγανε μόνο οι ακρίδες της φύσης» είπε ο Ερμής «έφταιγαν και οι κομματικές ακρίδες, που συγκέντρωναν με το ζόρι την παραγωγή για να εξασφαλίσουν κάποια έσοδα από τις εξαγωγές, ώστε να χρηματοδοτηθεί η εκβιομηχάνιση και τα εξοπλιστικά προγράμματα. Κι επειδή όποιος πεινάει φωνάζει, ήταν αυτονόητο επακόλουθο η μαζική τρομοκρατική καταστολή. Ακριβώς όπως είχε γίνει δυο δεκαετίες νωρίτερα στη Σοβιετική Ένωση, μόνο που εδώ τα θύματα κάθε είδους ακρίδων ήταν πολύ περισσότερα. Κάποιοι μιλάνε για δεκαπέντε εκατομμύρια νεκρούς, άλλοι για σαράντα εκατομμύρια ή περισσότερους»

«Τότε, από το 1958, δεν είχε ξεκινήσει το Μεγάλο Άλμα προς τα Εμπρός;» ρώτησα.

«Ναι. Ήταν η τέταρτη μεγάλη καμπάνια, μετά την εκστρατεία των τριών αντί του 1951, των πέντε αντί του 1952 και του ανθίσματος των εκατό λουλουδιών του 1956. Κεντρική ιδέα ήταν η κατακόρυφη αύξηση της παραγωγής ατσαλιού, μέσω της κινητοποίησης των μαζών»

«Πως μπορούν να παράγουν οι μάζες ατσάλι;» ρώτησε η Ερμιόνη.

«Το σύνθημα ήταν κάθε αυλή και καμίνι ατσαλιού» είπε ο Ερμής «Έστηναν τα καμίνια σε πόλεις και χωριά και έριχναν μέσα ό,τι μέταλλο υπήρχε διαθέσιμο, ακόμα και τις κατσαρόλες»

«Υπήρξε κάποιο αποτέλεσμα;»

«Στις στατιστικές των κομματικών υπευθύνων, υπήρχαν πάντοτε λαμπρά αποτελέσματα. Στην πράξη, υπήρξε ο λιμός. Έτσι κόπηκαν λίγο τα φτερά του Μάο, μέχρι να ξεχαστεί η καταστροφή του μεγάλου άλματος και να ανακτήσει τη δύναμή του στο κόμμα. Όταν ήταν έτοιμος, στα 1966, εξαπέλυσε την Μεγάλη Πολιτιστική Προλεταριακή Επανάσταση, που αποδείχτηκε κι αυτή καταστροφική για πολλούς κομματικούς αλλά και πολλούς άλλους άτυχους, που τους πήρε το σχέδιο. Το οποίο θεωρητικά προέβλεπε την κινητοποίηση των λαϊκών μαζών ενάντια στις δομές και τα στελέχη του κομμουνιστικού κόμματος που είχαν εκδηλώσει καπιταλιστικές τάσεις και εμπόδιζαν τη ολοκλήρωση του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού. Στοχοποιήθηκαν οι πέντε μαύροι, δηλαδή οι γαιοκτήμονες, οι πλούσιοι χωρικοί, τα αντικοινωνικά στοιχεία, οι δεξιοί και οι αντεπαναστάτες. Η Κίνα μεταβλήθηκε για δυο χρόνια σε απέραντο σκληρό τρελοκομείο, ώσπου ο στρατός, που ήταν πάντοτε μια μεγάλη πηγή πραγματικής ισχύος στην Κίνα, ανέλαβε να καταστείλει τις φατρίες που αλληλοσπαράσσονταν, επικαλούμενες όλες την κομματική νομιμότητα. Στα 1976 ο Μάο πέθανε και ακολούθησε άγρια μάχη για την εξουσία ανάμεσα στους κομματικούς με τις καπιταλιστικές τάσεις που εξέφραζε ο Τενγκ Χσιάο Πινγκ και στους σκληροπυρηνικούς μαοϊκούς της συμμορίας των τεσσάρων, μεταξύ των οποίων ήταν η χήρα του Μάο.  Ακριβώς πριν ένα χρόνο, στις 27 Ιουνίου 1981, η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΚ αποφάσισε ότι η Μεγάλη Πολιτιστική Προλεταριακή Επανάσταση ήταν η αιτία για τη μεγαλύτερη οπισθοδρόμηση και τις βαρύτερες απώλειες που υπέστησαν το κόμμα, το κράτος και ο λαός, από την ίδρυση της λαϊκής δημοκρατίας. Από το 1977 γίνονται βήματα που εγώ τουλάχιστον δεν μπορώ να προσδιορίσω που θα οδηγήσουν»

«Που υποθέτετε ότι οδηγούν;» ρώτησε ο καθηγητής.

«Σ’ έναν αυταρχικό καπιταλισμό, όπου το κομμουνιστικό κόμμα ως συλλογικός μέγα – καπιταλιστής θα προσπαθήσει να κρατήσει την εξουσία και να ελέγξει τις εξελίξεις, οικονομικές, κοινωνικές και εθνικιστικές και ταυτόχρονα να αντιμετωπίζει με επιτυχία τον διεθνή ανταγωνισμό. Αν οι Κινέζοι κομμουνιστές τα πετύχουν όλ’ αυτά, η Κίνα θα γίνει υπερδύναμη, υλοποιώντας τις μαοϊκές προφητείες για έναν τριπολικό κόσμο, αν και δεν είμαι καθόλου σίγουρος για τον δεύτερο πόλο, δηλαδή τη Σοβιετική Ένωση. Αυτά όμως είναι του μέλλοντος κι εγώ δεν ξέρω αν θα προλάβω να τα δω. Μπορεί ναι, μπορεί και όχι»