Τα τελευταία χρόνια η Αντίσταση (ουσιαστικά ο ΕΛΑΣ) κατηγορείται ότι άφησε τους Γερμανούς να αποχωρήσουν ανενόχλητοι από τη χώρα, ενώ θα μπορούσε να τους προκαλέσει μεγάλες καταστροφές. Για το θέμα αυτό γράφει ο Αλέξανδρος Ζαούσης (2015, σ.650):
«Η “ΚΙΒΩΤΟΣ ΤΟΥ ΝΩΕ” θα μείνει στην ιστορία σαν μία τελευταία ένδοξη σελίδα για τα δύο αντάρτικα, αλλά ταυτόχρονα και σαν παράδειγμα χρονολογικής και συντονιστικής ακαταστασίας! Οι μόνοι που το γλέντησαν, αδιαφορώντας για ημερομηνίες επιχειρήσεων κ.τ.τ, ήταν οι ξένοι καταδρομείς που επιδίδονταν σε ανατινάξεις δρόμων και γεφυριών σε στυλ πολεμικών ταινιών του κινηματογράφου… Από πλευράς ΕΛΑΣ οι επιθέσεις άρχισαν αρκετά πρώιμα και συνεχίστηκαν όλο τον Αύγουστο, με τον Σαράφη πάντα διαμαρτυρόμενο ότι δεν τους στέλνουν επαρκή πυρομαχικά. Ωστόσο στις περιοχές που ήλεγχε ο ΕΛΑΣ και κατά μήκος των ζωτικών συγκοινωνιακών αρτηριών τα πλήγματα που καταφέρθηκαν εναντίον των Γερμανών ήταν τρομακτικά, και σε κλίματα που υπερέβαινε κατά πολύ τα επιτεύγματα του προηγούμενου καλοκαιριού στην επιχείρηση “ΖΩΑ”»
Ο Οικονομίδης (σ.274-8) αναφέρει την άποψη του αντισυνταγματάρχη Ποπόφ της Σοβιετικής Στρατιωτικής Αποστολής, ο οποίος συνιστούσε στον ΕΛΑΣ να χτυπήσει σκληρά τους Γερμανούς καθώς θα αποχωρούσαν, παρά τα προβλήματα εξοπλισμού που αντιμετώπιζε. Και συνεχίζει: «Μέσα στο καλοκαίρι, το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΕ, για να παρεμποδίσει όσο το δυνατόν περισσότερο την αποχώρηση των Γερμανών, συνεδρίασε και εξέδωσε απόρρητη διαταγή για την εντατικοποίηση του αγώνα κατά των Γερμανών. Ο Γιώργης Σιάντος, στις 12 Σεπτεμβρίου 1944, τηλεγραφεί στον εκπρόσωπο του ΚΚΕ της Επιτροπής Μακεδονίας Θράκης, Λεωνίδα Στρίγκο: “Αγαπητέ σύντροφε Λεωνίδα… Άμεσος σκοπός: ο κατατεμαχισμός, απομόνωση των γερμανικών τμημάτων και ο αφοπλισμός τους. Συντριβή της συγκοινωνίας για να μην μπορέσουν να φύγουν προς βορρά. Ξεκαθάρισμα των μικρών φρουρών και βάσεών τους για να συγκεντρωθούν σε λίγα μεγάλα κέντρα και εκεί να πολιορκηθούν από μας” (…) Ο Σαράφης αναφέρει ότι από τον Ιούνιο έως τον Οκτώβριο του 1944 που αποχώρησαν οι Γερμανοί, έγιναν συνολικά 196 επιθέσεις από τον ΕΛΑΣ κατά των δυνάμεων του εχθρού. Αλλά σε πολλές περιπτώσεις τελείωσαν τα πυρομαχικά του ΕΛΑΣ (…) Ο Γιάννης Ζέβγος έγραψε στο ημερολόγιο του: “ … ζητάμε υλικά εφόδια, πολιτική ενίσχυση από Τίτο και Σοβιετική Ένωση… Γιουγκοσλάβοι και Σοβιετικοί δεν μας στέλνουν ούτε ένα φυσίγγι. Ούτε λέξη ούτε για το ΕΑΜ οι σταθμοί τους. Το ευρύτερο συμφέρον επικρατεί»
Ο Φαράκος (1998, σ.309) παραθέτει ένα «άκρως επείγον» μήνυμα του Άρη Βελουχιώτη προς τις μεραρχίες του ΕΛΑΣ στη Μακεδονία, στις 23 Οκρωβρίου 1944: «Κατά πληροφορίας αντιστρατήγου Σκόμπυ, Γερμανοί κινηθώσι από Κοζάνη εις Κορυτσά μέσω Φλωρίνης. Κατόπιν πληροφορίας ταύτης Ι Μεραρχία δέον επανέλθει περιοχήν δράσεώς της. Ταξιαρχία Ιππικού και τμήματα ΙΧ Μεραρχ. παρενοχλήσωσι σοβαρώς υποχώρησιν Γερμανών, δι’ όσων μεγαλυτέρων δυνάμεών των. Και μέχρι βορείως Φλωρίνης. Αναφέρατε πως κατέστη δυνατή διαφυγή Γερμανών μέχρι Κοζάνης. Παρά ληφθείσαν διάταξιν δια ΕΠΕ 2002 Γενικού Στρατηγείου»
Οι Γερμανοί θα είχαν σοβαρότατο πρόβλημα σε περίπτωση που το ΣΣΜΑ (οι Βρετανοί) αποφάσιζαν να συμπράξουν με τον ΕΛΑΣ. Αυτό σήμαινε γενναία ενίσχυση σε πολεμικό υλικό, αξιοποίηση του βρετανικού ναυτικού που κυριαρχούσε στην ανατολική Μεσόγειο και αεροπορική κάλυψη. Δεν συνέβη, πέρα από ενδεχόμενες γενικότερες επιλογές της Βρετανίας για την προάσπιση των συμφερόντων της, καθώς ο Β’ΠΠ φαινόταν ότι τελειώνει: η ενίσχυση του ΕΛΑΣ εκείνη τη περίοδο ήταν απλά αδιανόητη. Αν συνέβαινε, ο ΕΛΑΣ θα συμπλήρωνε το οπλοστάσιό του από τα γερμανικά λάφυρα και θα γινόταν πρακτικά ακαταμάχητος. Ωστόσο ο ΕΛΑΣ, στις περιοχές που έλεγχε, όπως και ο ΕΔΕΣ στην Ήπειρο, έκανε ό,τι ήταν δυνατόν να γίνει. Αψευδής μάρτυρας οι νεκροί των αποχωρούντων Γερμανών: ο Χανδρινός (2007, σ. 104-7) αναφέρει 879 τον Σεπτέμβριο και 689 τον Οκτώβριο. Ήταν οι δυο πλέον αιματηροί μήνες για τη Βέρμαχτ στην Ελλάδα.
Σε ό,τι αφορά τις επιδόσεις του ΕΔΕΣ την ίδια χρονική περίοδο, φαίνεται ότι οι Βρετανοί δεν έμειναν ικανοποιημένοι απ’ αυτές: «Η αδράνεια του στον κατά των Γερμανών αγώνα τον Αύγουστο του 1944 προκάλεσε έγγραφο του ΣΣΜΑ προς αυτόν: “Δια Ζέρβαν από αρχιστράτηγον Μέσης Ανατολής. Τελευταίαι επιχειρήσεις Σ. Αποστολής… με την εκουσίαν συνεργασίαν του ΕΛΑΣ απέδωσαν αρκετά… Επιχειρήσεις εθνικών ομάδων διαρκούντος Αυγούστου εγένοντο εν συγκρίσει εις μικροτέραν κλίμακα… Ζητούμεν επιμόνως να εκδόσητε διαταγάς εις όλους τους υπηρετούντας υφ’ υμάς να στρέψουν αμέριστον την προσοχήν των εναντίον των Γερμανών… Σοβαραί ποσότητες παντοειδούς υλικού τεθέντος εις την διάθεσή σας πρέπει να χρησιμοποιηθούν εναντίον των Γερμανών» (Φαράκος, 2000, τ.β’, σ. 309)
Απόσπασμα απορρήτου δελτίου του Γερμανικού 22ου Σ.Σ. που κατείχε τη Δυτική Ελλάδα και Αλβανία, με ημερομηνία 18 Αυγούστου 1944:
«2. Στις αρχές Ιουλίου ο ΕΔΕΣ εγκατέλειψε, κάτω από την πίεση των Άγγλων, τη νομιμόφρονα στάση του, που κράτησε ως τα τότε και διεξήγαγε επιθετικές επιχειρήσεις… ύστερα όμως από λίγες ημέρες σταμάτησε τις επιθετικές του ενέργειες και παράμεινε από τότε ουδέτερος και δεν ενέδωσε ούτε στην αίτηση των Συμμάχων να συνεχίσει παραπέρα επιθέσεις εναντίον του Γερμανικού στρατού (…) Ανανέωσε τις επιθέσεις του κατά των κομμουνιστικών συμμοριών, στη βόρεια πτέρυγα του μετώπου, στον Άραχθο και στο δρόμο Γιάννινα – Ηγουμενίτσα» (Φαράκος 2000, τ.β’, σ. 309-10)
Τέλος, υπάρχει η έκθεση του Διοικητή της Force 133, KV Burker Benfield, στις 27.12.1944. για τον ΕΔΕΣ. Γράφτηκε μετά τη διάλυση του ΕΔΕΣ από τον ΕΛΑΣ εντός τριημέρου, τον Δεκέμβριο του 1944 και επιχειρεί να απαντήσει στις αιτιάσεις του Ζέρβα για ελλιπή εφοδιασμό, με μόλις καλυπτόμενη οργή. Σε αυτή διαβάζουμε: «Η αντίσταση που προέβαλε ο Ζέρβας στον Γερμανό εισβολέα στις αρχές του 1944 ήταν πολύ περιορισμένη. Πράγματι, κατά τον μήνα Ιούνιο, διάταξα τον αντισυνταγματάρχη Barnes να καλέσει τον Ζέρβα να εντατικοποιήσει τις επιχειρήσεις του προς ενίσχυση των ανταρτών που προέβαιναν σε επιχειρήσεις διασχίζοντας την αλβανική μέθοδο (σημ.: προφανώς “μεθόριο”) Έχουν καταγραφεί αυτές οι οδηγίες και είναι διαθέσιμες από Force 133 H.Q., Κάιρο. Δόθηκαν διαταγές στον Ζέρβα να επιτεθεί στα Γιάννινα, ένα σημαντικό κέντρο των Γερμανών, το οποίο, κατά τη δεδομένη χρονική στιγμή, το υπερασπίζονταν πολύ ασθενείς δυνάμεις. Ο Ζέρβας συμμορφώθηκε κατ’ επίφασιν με τις οδηγίες αυτές προβαίνοντας σε μετακινήσεις στρατευμάτων, η επίθεση όμως ποτέ δεν πραγματοποιήθηκε, καθώς οι Γερμανοί, από πλευράς δυνάμεων, ήσαν σε θέση να ανακαταλάβουν τα Γιάννινα και εγώ, παρά τη θέλησή μου, βρέθηκα υποχρεωμένος να ανακαλέσω την επίθεση. Κατόπιν ωρίμου σκέψεως φρονώ ότι αν ο Ζέρβας είχε δείξει λιγότερη χαλαρότητα, θα είχε καταστεί δυνατόν να καταφερθεί ένα ισχυρό πλήγμα στους Γερμανούς. Στη συνέχεια οι Γερμανοί μετακίνησαν ένα ισχυρό σώμα στρατού από τα Τρίκαλα προς το Αγρίνιον μέσω Ιωααννίνων χωρίς καμιά σοβαρή αντίσταση από τα στρατεύματα του Ζέρβα. Το σώμα αυτό προέβη σε επιχειρήσεις δίκην αντιποίνων στην περιοχή του Καρπενησίου, επιχειρήσεις στρεφόμενες εναντίον Ελληνικών χωριών, στη δε συνέχεια επέστρεψε στα Τρίκαλα μέσω Ιωαννίνων. Ο Γερμανικός στρατιωτικός σχηματισμός που ενεπλάκη στις εν λόγω επιχειρήσεις ανήκε στην 4η Μεραρχία των S.S. (…) Κατά τις τελευταίες εβδομάδες της Γερμανικής Κατοχής, ο Ζέρβας ανέλαβε επιχειρήσεις εναντίον των Γερμανών. Κατόπιν ωρίμου σκέψεως φρονώ ότι πρωταρχική μέριμνα του Ζέρβα ήταν να διατηρήσει τις δυνάμεις και τα εφόδιά του μέχρι την ημέρα που θα εδέχετο την επίθεση του ΕΛΑΣ. Κατά συνέπεια, είναι πολύ απίθανο να βρέθηκε απογυμνωμένος από πολλές από τις αμυντικές του δυνατότητες όταν αυτή η επίθεση τελικά έλαβε χώρα» (Φαράκος, 2000, τ.β’, σ. 326-8)
Σημειώσεις για τον Εμφύλιο 