Η περιοδολόγηση του Εμφυλίου

Η περιοδολόγηση του Εμφυλίου σε τρεις διακριτές περιόδους, δηλαδή:
1. Κατοχικές συγκρούσεις, ως τη Βάρκιζα (Φεβρουάριος 1945)
2. «Λευκή Τρομοκρατία» (1945-46)
3. Εμφύλιος πόλεμος (1946-49)
επιβλήθηκε από τους ιστορικούς της αριστεράς, μετά τη μεταπολίτευση του ’74.

Είναι προφανής η τάση να υποτιμηθούν τα γεγονότα της Κατοχής, μέχρις εξαφανίσεως  και να αποδοθεί η ουσία της ιστορικής σύγκρουσης μέσα από το σχήμα: υπήρξε μια εκπληκτική Εθνική Αντίσταση (που την έκανε αποκλειστικά το ΕΑΜ) μια σύγκρουση το Δεκέμβρη λόγω της απρόκλητης βρετανικής επέμβασης και στη συνέχεια το όργιο της «Λευκής Τρομοκρατίας», που οδήγησε στον Εμφύλιο 1946-49.

Βρίσκω αυτό το σχήμα εξαιρετικά αδύναμο. Όχι τόσο όσο εκείνο της «δεξιάς κουλτούρας» το οποίο κυριάρχησε ως το ’74 και το οποία εξαφάνιζε την Αντίσταση, τους Ταγματασφαλίτες κλπ και απέδιδε τα πάντα στην «κομμουνιστική ανταρσία», αλλά σχεδόν.

Αν θεωρήσουμε τις τρεις περιόδους, δηλαδή, την Κατοχή, τον Αφανή Εμφύλιο από τη Βάρκιζα ως τις εκλογές του ’46 και την τελική αναμέτρηση 1946-49, ως τρία διαφορετικά στάδια με ξεχωριστά το καθένα δομικά χαρακτηριστικά, είναι αδύνατον να συλλάβουμε την ουσία της εμφύλιας σύγκρουσης. Η οποία ήταν μια συνεχής, από το 1943 ως το τέλος, σύγκρουση δυο αντίπαλων στρατοπέδων. Τα στρατόπεδα παρέμειναν σταθερά και αναλλοίωτα, όλα αυτά τα χρόνια. Οι εξωτερικοί σύμμαχοι του καθενός άλλαζαν, ανάλογα με τις εξελίξεις του Παγκοσμίου Πολέμου ή και του Ψυχρού Πολέμου, που μόλις ξεκινούσε. Ενεπλάκησαν Γερμανοί, Ιταλοί, Βούλγαροι, Βρετανοί, Σοβιετικοί και σύμμαχοί τους, Γιουγκοσλάβοι, Αλβανοί, Αμερικανοί. Οι συμμαχίες των δυο ελληνικών στρατοπέδων άλλαξαν αρκετές φορές. Η αριστερά συμμάχησε με τους Βρετανούς, ως το Δεκέμβρη του ’44, με τους Σοβιετικούς και με τους ιδιαίτερα με τους Γιουγκοσλάβους, μέχρι τη ρήξη Στάλιν- Τίτο, πιο έντονα με Βούλγαρους και Αλβανούς στη τελευταία περίοδο. Το αντικομουνιστικό στρατόπεδο συμμάχησε αρχικά με τους Βρετανούς, στη συνέχεια ένα τμήμα του με τις δυνάμεις Κατοχής, μετά πάλι με τους Βρετανούς και τους Αμερικανούς, που τους διαδέχτηκαν. Η νόμιμη αλλά εξόριστη ελληνική κυβέρνηση και ο παραδοσιακός πολιτικός κόσμος προσπαθούσε συνεχώς να ισορροπήσει ανάμεσα στις ανάγκες του πολέμου και στη δική της αντίληψη για τα εσωτερικά πράγματα, η οποία ενώ ξεκίνησε πάνω στο διχασμό βασιλοφρόνων και αντιμοναρχικών, κατέληξε να είναι σταθερά αντιεαμική. Η νέα αντίθεση παρέμεινε ισχυρή, εκφραζόμενη ένοπλα και με όλες τις δυνατές μορφές βίας, αδιάκοπα, από το 1943 ως το 1949. Αυτό ήταν ο Εμφύλιος. Δεν έχουν ιδιαίτερη σημασία οι ονομασίες των αντιπάλων σχηματισμών, οι οποίες άλλαζαν ανάλογα με τις εξελίξεις. Ούτε η εναλλαγή των πρωταγωνιστών σε κάθε στρατόπεδο. Ούτε η εναλλαγή των εξωτερικών συμμάχων. Η κόκκινη γραμμή του Εμφυλίου είναι συνεχής, από νωρίς το καλοκαίρι του 1943 ως τις τελευταίες μέρες του Αυγούστου, στα 1949.

Τα στάδια λοιπόν είναι μόνο τυπικά, όχι ουσιαστικά. Είναι ουσιαστικά στο βαθμό εκφράζουν μιαν αντίληψη για την ερμηνεία της περιόδου. Ένας φίλος (ιστορικός) παρατήρησε σε μια διαδικτυακή συζήτηση ότι οι περιοδολογήσεις των ιστορικών είναι πολύ λιγότερο σημαντικές για τους ίδιους τους ιστορικούς απ’ όσο νομίζουμε συνήθως. Είναι διερευνητικά εργαλεία, όχι τελεσίδικες αποφάνσεις. Επιπλέον, δύο διαφορετικές περιοδολογήσεις δεν αλληλοαναιρούνται. Μπορεί κάλλιστα να προκρίνει κανείς τη μία περιοδολόγηση όταν μελετάει ένα φαινόμενο και μια άλλη όταν μελετάει μια άλλη φέτα κοινωνικής πραγματικότητας. Και συνέχισε, αναφερόμενος στον υποφαινόμενο, ότι διαβάζω σωστά τα κριτήρια της επικράτησης της τριμερούς περιοδολόγησης του εμφυλίου. Μόνο που εξίσου «ιδεολογικά» είναι και τα κριτήρια επιλογής της νέας περιοδολόγησης του ενιαίου εμφυλίου από την «αναθεωρητική» ιστοριογραφία. Όσο πίσω από την τριμερή περιοδολόγηση κρυβόταν η επιθυμία απόδοσης των ευθυνών στον ξένο παράγοντα, τόσο πίσω από το σχήμα του ενιαίου εμφυλίου κρύβεται η επιθυμία απόδοσης των δεινών του εμφυλίου στην αριστερή βία και μόνο.

Κατέληξε λέγοντας ότι προσωπικά θα επέλεγε ερμηνευτικό σχήμα περιοδολόγησης ανάλογα με το ποιο είναι το ζητούμενο. Εάν θέλουμε να μιλήσουμε για τις κινήσεις των πολιτικών σχηματισμών, θα πρόκρινε το τριμερές σχήμα: οι αντιεαμικές δυνάμεις δεν είχαν καμιά συνοχή πριν από το 1944, μεγάλο κομμάτι του ΕΑΜ δεν έλαβε μέρος στον οργανωμένο εμφύλιο του 1946-1949 και, κυρίως, πριν το 1944 λείπει η κρίσιμη παράμετρος της ύπαρξης μιας νόμιμης ελληνικής κυβέρνησης στην Ελλάδα. Εάν μιλάμε για τις βαθύτερες κινήσεις των κοινωνικών ομάδων, θα πρόκρινε το ενιαίο σχήμα: από το 1943 είναι σαφές ότι την μελλοντική εξουσία θα την διεκδικήσει ένα πολύμορφο, αντιμοναρχικό, λαϊκό κίνημα, με μικρή συνάφεια με παραδοσιακές μορφές πολιτικής εκπροσώπησης. Η συγκρότηση του κινήματος αυτού είναι ένας καινοφανής παράγοντας στα κοινωνικοπολιτικά πράγματα.

Αν αφήσουμε κατά μέρος τις λεκτικές φορτίσεις μένει ανάγλυφος ο σκληρός πυρήνας των δύο αντιπαρατιθέμενων απόψεων:

Α) Δεν υπήρξε κατοχικός εμφύλιος, υπήρξε μονάχα η Αντίσταση, η οποία αυτονόητα περιλάμβανε τον αγώνα και κατά των συνεργατών των δυνάμεων κατοχής. Η Αντίσταση τιμωρήθηκε μετά την απελευθέρωση με γενικευμένες διώξεις των αγωνιστών, οι οποίες οδήγησαν στον Εμφύλιο.

Β) Υπήρξε κυρίως η προετοιμασία για υφαρπαγή της εξουσίας στην Κατοχή. Η Αντίσταση ήταν παρεμπίπτον φαινόμενο. Αποκλειστικά υπεύθυνο το ΚΚΕ και οι σφαγές αθώων που διέπραξε μέσω ΕΛΑΣ και ΟΠΛΑ. Το κράτος δικαίως εδίωξε όσους είχαν κάνει εγκλήματα στον κατοχικό Εμφύλιο, αυτοί όμως επανήλθαν με στόχο την κατάληψη της εξουσίας στα 1946-49.

Αμφότερες οι απόψεις χαρακτηρίζονται:

α. Από την ανάλυση με βάση το σχήμα «καλό – κακό» Βολικό, αλλά δεν οδηγεί σε αξιόπιστα συμπεράσματα.

β. Από την αναγωγή του μερικού (διαφορετικού για τον καθένα) σε γενικό, με αγνόηση των υπολοίπων δεδομένων και των αλληλεπιδράσεών τους.

Αναπόφευκτο επακόλουθο είναι η μονομέρεια, η περιχαράκωση και η αδυναμία για  διάλογο. Ο οποίος οφείλει να ξεκινάει με πραγματικό αναστοχασμό για τις ευθύνες των «δικών μας» – αν σώνει και καλά πρέπει να είναι «δικοί μας» οι νικητές ή οι ηττημένοι, οκτώ δεκαετίες μετά.

Οι συγκρούσεις του ΕΛΑΣ με τον ΕΔΕΣ και την ΕΚΚΑ και τον ΕΣ (Πελοπόννησος) ακόμα και με τον Φωστερίδη (Ανατολική Μακεδονία) ήταν 100% εμφύλιος.

Το ξεκαθάρισμα «της αντίδρασης» που έγινε τοπικά (Πχ σε Έβρο, Ρούμελη, Αργολίδα – Κορινθία – και σε αρκετά άλλα μέρη) ήταν Εμφύλιος, υπό τον μανδύα της κοινωνικής επανάστασης. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης αιχμαλώτων «αντιδραστικών» και οι εκτελέσεις τους, επίσης. Οι άνθρωποι αυτοί καταδιώχτηκαν και πολλοί εκτελέστηκαν για καθαρά εσωτερικούς (ελληνικούς) πολιτικούς λόγους: ο ορισμός του εμφυλίου!

Ήταν εμφύλιος και οι ασύμμετρες επιθέσεις – τιμωρίες γενικού χαρακτήρα, όπως το κάψιμο, η λεηλασία και η εξόντωση των κατοίκων στο Βαλτέτσι.

Εμφύλιος, ξεκάθαρα αμφίδρομος, ήταν οι αφανείς αλλά σκληρότατες κατοχικές συγκρούσεις των ένοπλων αντιστασιακών οργανώσεων στην Αθήνα. Εμφύλιος, στη Κατοχή πάντα, ήταν η εξόντωση όποιου τροτσκιστή, αρχειομαρξιστή κλπ έπεφτε στα χέρια της ΟΠΛΑ, δηλαδή του Πολιτικού Γραφείου του ΚΚΕ, που την καθοδηγούσε απευθείας.

Εμφύλιος χαμηλής έντασης ήταν οι στάσεις της ΑΣΟ που διέλυσαν τον ελληνικό στρατό στη Μέση Ανατολή. Προετοιμασία εμφυλίου ήταν και η πολιτική του τότε πρωθυπουργού Παπανδρέου – την οποία ο ίδιος όχι μόνο δεν την αρνιόταν, αλλά δήλωνε υπερήφανος γι’ αυτήν. Επίσης προετοιμασία εμφυλίου ήταν οι επαφές πολλών αξιωματικών της Μέσης Ανατολής με τους συναδέλφους τους που υπηρετούσαν ήδη στα Τάγματα Ασφαλείας. Διαρκής πηγή ανωμαλίας και εμφυλιοπολεμικού κλίματος ήταν και η Μοναρχία.

Αντίσταση και ταυτόχρονα εμφύλιος ήταν όλες οι συγκρούσεις με συνεργάτες των κατακτητών (Ταγματασφαλίτες, οικονομικούς δοσίλογους, στελέχη της διοίκησης στην υπηρεσία τους κλπ) Ήταν, όμως, εμφύλιος 100% όλες οι συγκρούσεις που έγιναν μετά την αποχώρηση των Γερμανών και κόστισαν πάνω από 10.000 νεκρούς και στις δύο παρατάξεις (όχι με ισότιμη κατανομή)

Ήταν εμφύλιος η σύγκρουση του Δεκέμβρη στην Αθήνα καθώς και οι τελευταίες μάχες ΕΛΑΣ- ΕΔΕΣ στην Ήπειρο, τον Ιούλιο που επιτέθηκε ο ΕΔΕΣ και το Δεκέμβρη, που ο ΕΛΑΣ τον διέλυσε.

Ήταν εμφύλιος (αφανής) το όργιο της βίας που εξαπολύθηκε μέσω των ακροδεξιών συμμοριών μετά τη Βάρκιζα με πρόσχημα τις προσωπικές αντεκδικήσεις για όσα είχαν γίνει την Κατοχή. Φυσικά ήταν εμφυλιοπολεμική πράξη οι μαζικές διώξεις – φυλακίσεις – καταδίκες Εαμιτών εκ μέρους του επίσημου κράτους και, ακόμα περισσότερο, η αφανής αλλά απολύτως επιβεβαιωμένη σύμπραξη πολλών οργάνων του επισήμου κράτους με τις εν λόγω συμμορίες. Στην περίοδο από τη Βάρκιζα και μετά, συνθήκες εμφυλίου δημιουργούσε ο οικονομικός αποκλεισμός εις βάρος των οικογενειών που «χρεώνονταν» στο ΕΑΜ, στις ορεινές κοινότητες.

Για τα υπόλοιπα (1946-49) συμφωνούμε όλοι ότι ήταν εμφύλιος – εκτός από αυτούς που επιμένουν ότι ήταν ανταρσία ή τους άλλους που υποστηρίζουν ότι ήταν απλά μια κορυφαία μορφή της ταξικής πάλης (αμφότεροι με προδιάθεση να συνεχίσουν… μεταξύ τους)