Του Σπύρου Θεοδωρόπουλου
Τον Απρίλιο* του 1804, εδώ δηλαδή και 216 χρόνια, στο μοναστήρι τού Σέλτσου**, κοντά στον οικισμό Πηγές (πρώην Βρεστενίτσα) Άρτης, γράφτηκε ο (ελάχιστα γνωστός) τραγικός μα και τρισένδοξος επίλογος της Τραγωδίας τού Σουλίου και των Σουλιωτών…
Από το τέλος τού 1799, (4 δηλαδή χρόνια πριν από την άλωση τού Σουλίου από τον Αλή Πασά), τα οικονομικά συμφέροντα της ηγετικής (και τότε κατ’ ουσίαν ηγεμονεύουσας) στο Σούλι φάρας τών Μποτσαραίων, αλλά και το άφθονο χρήμα τού Αλή Πασά, οδήγησαν τη φάρα αυτή (170 οικογένειες!) στην εθελούσια υποταγή της στην οθωμανική «νομιμότητα» του Αλή Πασά (ΑΠ).
Η φάρα αυτή, με επικεφαλής τον αρχηγό της Γιώργο Μπότσαρη, εγκατέλειψε το Σούλι και εγκαταστάθηκε στο Βουργαρέλι τής Άρτας.
Το Σούλι ζει τις τελευταίες μέρες τής ελευθερίας του. Ο Κίτσος Γ. Μπότσαρης, (γιος τού προαναφερθέντος αρχηγού τής φάρας τών Μποτσαραίων), ήδη αρματολός στην υπηρεσία τού ΑΠ και κύριος διαμεσολαβητής στις διαπραγματεύσεις για την παράδοση του Σουλίου, κομίζει στο Σούλι τις προτάσεις «ειρήνης» τού αυθέντου του, (δηλαδή του ΑΠ) , οι οποίες, μεταξύ άλλων, περιλαμβάνουν την εκτόπιση από το Σούλι, του αρχηγού τής φάρας τών Τζαβελαίων Φώτου Λ. Τζαβέλα!
Οι (μετά την -κατά τα ανωτέρω- εθελούσια υποταγή τών Μποτσαραίων) σοβαρά αποδυναμωμένοι, εσωτερικά διασπασμένοι και ασφυκτικά πολιορκημένοι Σουλιώτες, δέχονται τις προτάσεις τού ΑΠ και, ουσιαστικά, διώχνουν τον Φώτο Τζαβέλα από το Σούλι… Ο τελευταίος, προσπαθώντας να διαφυλάξει την ηγετική, πλέον, θέση τής φάρας του στο Σούλι, αλλά και να αποτρέψει τον πραγματικά άδικο υποσκελισμό του από τον προδότη της πατρίδας του Κίτσο Γ. Μπότσαρη, καταφεύγει και ο ίδιος στα Γιάννενα… Λίγο πριν, (πικραμένος και εξαγριωμένος), εγκαταλείψει το μαρτυρικό Σούλι, το οποίο, ως την ώρα εκείνη, το είχε υπερασπισθεί γενναιότατα και αξιότατα, καίει ο ίδιος (ο Φώτος Τζαβέλας) το σπίτι του, για να μην καταλύσει σ’ αυτό ο θανάσιμος πλέον εχθρός του ο Κίτσος Γ. Μπότσαρης, μέλλων (σύμφωνα με τους -ήδη γενομένους δεκτούς από τους Σουλιώτες- όρους τού ΑΠ) πληρεξούσιος του ΑΠ διοικητής τού Σουλίου…
Για την κίνησή του αυτήν, την προσφυγή του δηλαδή στον ορκισμένο εχθρό τού Σουλίου ΑΠ, η συλλογική μνήμη, (δημοτικό τραγούδι), τον έκρινε πολύ αυστηρά: «Τι χάλευες, Φώτο μ’, στα Γιάννινα, στην Πόρτα τού Βεζύρη; και επρόδωκες τον τόπον σου και το καημένο Σούλι»…
Η αναγκαστική χρησιμοποίηση από τον ΑΠ, σώματος Μποτσαραίων μαζί με επίλεκτους Τουρκαλβανούς, σε (ανεπιτυχή για τον ΑΠ) επίθεση εναντίον τού Σουλίου, οδήγησε, (κατά τον Χ. Περραιβό), τον αρχηγό τής φάρας Γιώργο Μπότσαρη στην αυτοκτονία (στο Βουργαρέλι) από τύψεις τής συνειδήσεώς του για τις, (τελικά ολέθριες για το Σούλι), επιλογές του…
Προφανώς, δεν του είχε λείψει εντελώς το φιλότιμο…
Μετά την πτώση τού Σουλίου, (Μέσα Δεκεμβρίου 1803), οι Μποτσαραίοι, φοβούμενοι ότι θα είχαν την ίδια με τους υπόλοιπους Σουλιώτες τύχη, εγκατέλειψαν το Βουργαρέλι και κατέφυγαν σε μιαν απόκρημνη και φύσει οχυρή θέση συνεχόμενη με την Ιερά Μονή Σέλτσου, ακριβώς δίπλα στη χαράδρα τού Αχελώου, πολύ κοντά στο ημιτελές φράγμα τής Συκιάς.
Η μετοικεσία αυτή έγινε στα τέλη Δεκεμβρίου 1803, μέσα δηλαδή στο καταχείμωνο. Επικεφαλής τής τραγικής εκείνης συνοδείας, (γύρω στα 1200 άτομα συνολικά), ήταν τα παιδιά τού Γιώργου Μπότσαρη, Κίτσος και Νότης…
Εκεί, τον Ιανουάριο του 1804 δέχθηκαν σφοδρή επίθεση από οκτώ και πλέον χιλιάδες φανατισμένους Τουρκαλβανούς τού ΑΠ, ενισχυμένους από αρματολούς αλλά και άλλους (Χριστιανούς) οπλαρχηγούς τής περιοχής. Ανάμεσά στους τελευταίους, και κάποιοι, (όπως ο Κ. Πουλής και ο Δ. Καραΐσκος), από τους οποίους ο ΑΠ είχε αφαιρέσει τα αρματολίκα, προκειμένου να τα προσφέρει ως δώρα στους (όπως είδαμε παραπάνω) προσχωρήσαντες σ’ αυτόν Μποτσαραίους…
Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμα και οι Κλέφτες τών κοντινών Αγράφων, οι άσπονδοι εχθροί των Τούρκων, (ακόμα και ο θρυλικός Κατσαντώνης), δεν έβλεπαν με καθόλου καλό μάτι τούς Σουλιώτες, ακόμα και την ώρα τής πιο δεινής δοκιμασίας τών τελευταίων…
Ύστερα από 3 και πλέον μήνες ασφυκτικής πολιορκίας, η απεγνωσμένη άμυνα των αθανάτων εκείνων μαρτύρων της Ελευθερίας, κατέρρευσε απροσδόκητα, όταν εχθρική δύναμη, (περνώντας από εξαιρετικά δύσβατο μονοπάτι, κατόπιν θρυλούμενης προδοσίας), βρέθηκε στα νώτα τών αμυνομένων, στην πλέον νευραλγική και κρίσιμη αμυντική τοποθεσία Προφήτης Ηλίας.
Η τελική σύγκρουση, γύρω από την ΙΜ Σέλτσου, υπήρξε φονικότατη. Από τους περίπου 1200-1400 (συνολικά) Σουλιώτες του Σέλτσου, μάχιμους και μη, οι περισσότεροι σκοτώθηκαν επί τόπου. Αρκετοί από αυτούς αιχμαλωτίσθηκαν και μεταφέρθηκαν ως τρόπαιο στα Γιάννενα, και μόνο 50-70 διασώθηκαν. Ανάμεσα στους τελευταίους ήταν ο Κίτσος Γ. Μπότσαρης και ο μικρός γιος του ο Μάρκος, ο θρυλικός ήρωας του ’21…
Οι γενναίοι τού Σέλτσου, (ανάμεσά τους και πολλές γυναίκες), είχαν ξεπεράσει κάθε όριο ανθρώπινης αντοχής, και είχαν κατακτήσει τις πιο ψηλές κορυφές της παλικαροσύνης, του ηρωισμού και της αυτοθυσίας… Μια ομάδα Σουλιωτών (κυρίως γυναικόπαιδα), με κοπιωδέστατη πορεία ωρών, προσπάθησαν απεγνωσμένα να προσεγγίσουν και να περάσουν το περίφημο γεφύρι του Κοράκου*** προς την πλευρά της Καρδίτσας. Το γεφύρι, όμως, ήταν καλά «πιασμένο» από τους εχθρούς, και έτσι οι περισσότεροι από αυτούς θρυλείται ότι ρίχτηκαν και χάθηκαν στα άγρια νερά του Αχελώου…
Το ξακουστό γεφύρι τού Κοράκου, στον Αχελώο…
Η φωτογραφία είναι του Σπύρου Μελεντζή.
Γράφει σχετικά ο Χ. Περραιβός για τις γυναίκες: «…όσαι δε προκατέλαβον τας όχθας τού ποταμού (ήσαν υπέρ τας εκατόν εξήκοντα) ανοίξασαι τας αγκάλας ερρίφθησαν εις τον ποταμόν αυθορμήτως μετά των φιλτάτων, των οποίων τα ελεύθερα και ιστορικά σώματα εκάλυψαν, κατέσυραν και εξέμεσαν σποράδην επί των όχθων [sic] τα ρεύματά του»…
Πολλές γυναίκες, κάποιες μαζί με τα παιδιά τους, θρυλείται ότι γκρεμίστηκαν στον φοβερό «πέτακα» (γκρεμό) στη ΒΑ πλευρά τού περιβόλου τού μοναστηριού, είτε σπεύδοντας να κατέβουν στο ποτάμι από ένα μονοπάτι-χάρο, είτε διαλέγοντας οι ίδιες, αντί της ατιμώσεως, τον θάνατο και συνεχίζοντας την ανατριχιαστική μα και μεγαλειώδη παράδοση του Ζαλόγγου και της Ρινιάσας…
Κάποια στιγμή, θρυλείται, μέσα στον χαλασμό τής μάχης, η 21/22 ετών πανέμορφη αμαζόνα Ελένη, η κόρη τού Νότη Γ. Μπότσαρη, έχοντας βρεθεί δίπλα στον βαρύτατα τραυματισμένο πατέρα της, τον ρώτησε:
«Τι να κάμω, πατέρα;». Και εκείνος: «Παιδί μου, ήρθε η ώρα σου! Σκοτώσου!»
Τελικά η Ελένη, συνεχίζει η παράδοση, ανοίγοντας δρόμο με το γιαταγάνι στο χέρι, βρέθηκε στο ποτάμι και έπεσε στο νερό. Ένας Τουρκαλβανός που την είδε, της φώναξε: «Δεν λυπάσαι τα νιάτα σου και την ομορφιά σου; Μην πνιγείς, κι εγώ θα σε γλυτώσω!».
Όταν, όμως, ο ψυχοπονιάρης Τουρκαλβανός, τής άπλωσε το όπλο του για να το πιάσει και να σωθεί, εκείνη τον παρέσυρε μαζί της στον θάνατο…
«Ακόμα ως τα σήμερα», γράφει ο Γ. Αθανασιάδης-Νόβας, όταν περνούν οι γυναίκες τών Αγράφων από εκεί, σκύβουν, παίρνουν ένα στουρνολίθαρο, το πετούν στα νερά τού ποταμού [Αχελώου] και ψιθυρίζουν: ‘Θεός σ’χωρέσει την Καπετάν-Ελένη’…»
Είναι άξιο ιδιαίτερης μνείας το ότι ο φρικώδης αυτός χαλασμός τών Μποτσαραίων στο Σέλτσο, δεν εμπόδισε τον ΑΠ αλλά και τους αρματολούς τής Δυτικής Ελλάδας στο σύνολό τους, να συνεχίσουν την ανελέητη καταδίωξη ακόμα και αυτών των ελαχίστων διασωθέντων…
**********************************************
Έχω αξιωθεί να πάω στο Σέλτσο προσκυνητής, δύο φορές ως τώρα, αν και ο δρόμος από τις Πηγές ως το μοναστήρι, είναι μόνο για αγροτικό…
Είναι ένα μέρος απόκοσμο, άγριο αλλά και πανέμορφο ταυτόχρονα…
Πήγα ως κατάνακρα στον φοβερό γκρεμό («πέτακα»), το άγνωστο αυτό δεύτερο Ζάλογγο της Ελλάδας.
Χτύπησα την καμπάνα τού έρημου πια μοναστηριού, να μαζευτούν οι ψυχές…
Έσκυψα, γονάτισα και φίλησα το αγιασμένο χώμα…
(*) Για το πότε ακριβώς έγινε το Ολοκαύτωμα του Σέλτσου, οι πηγές δεν συμφωνούν. Άλλος την τοποθετεί στις 23 Απριλίου 1804, άλλος στις 22, άλλος στις 14-15 (πάντα Απριλίου 1804). Η εξαιρετική Βάσω Ψιμούλη, πάντως, που φαίνεται να είναι η πιο ενημερωμένη από όλους, την τοποθετεί ΠΡΟ της 8 Απριλίου 1804…
(**) Είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου (γιορτάζει στις 23 Αυγούστου), έχει θαυμάσιες τοιχογραφίες, έχει ολοκληρωθεί το 1697, και είναι καλοδιατηρημένο.
(***) Το ξακουστό αυτό γεφύρι, το μεγαλύτερο μονότοξο πέτρινο γεφύρι των Βαλκανίων, κτισμένο το 1514-1515, το ανατίναξαν οι αντάρτες του κομμουνιστικού «ΔΣΕ» στις 28 Μαρτίου 1949 (Εμφύλιος), για να αποφύγουν την -άλλως άφευκτη- περικύκλωσή τους από τον Ελληνικό Στρατό που τους κατεδίωκε. Πρέπει, όμως, να σημειωθεί ότι αυτό έγινε, αφού, την ίδια μέρα, η Ελληνική Αεροπορία, παρά τις πολλές δεκάδες προσπάθειες («εξόδους»), είχε αποτύχει να το πλήξει και να το καταστρέψει η ίδια, προκειμένου να αποτρέψει τη διαφυγή τών ανταρτών προς τη Θεσσαλία…
Βασικές πηγές:
1) Χριστόφορος Περραιβός, «Ιστορία τού Σουλίου και Πάργας», έκδοση 1857, ανατύπωση 1990.
2) Αριστείδης Σχισμένος, «Το Ολοκαύτωμα των Σουλιωτών στο Σέλτσο», Αθήνα 2004. Πρόκειται για θαυμάσιο πόνημα με εξαιρετικές φωτογραφίες.
3) Βάσω Ψιμούλη, «Σούλι και Σουλιώτες», Εστία 2005 (εμπλουτισμένη Διδακτορική Διατριβή).
Σπύρος Θεοδωρόπουλος
Πάτρα, 23 Απριλίου 2020
Σημειώσεις για τον Εμφύλιο 
Υπόχρεος.
Μου αρέσει!Μου αρέσει!
Τιμή για το ιστολόγιο!
Μου αρέσει!Μου αρέσει!
Το παρόν άρθρο,θεωρώ πως είναι ημιτελές. Διότι βασίστηκε από απόψεως πρωτογενών πηγών στον Περραιβό, ο οποίος όμως είναι μονόπλευρος, ενώ δεν έχει άμεση εποπτεία των γεγονότων στο Σέλτσο, καθότι ήταν μαζί με τους Τζαβελλαίους,της φάρας των οποίων ήταν πιστός, ήδη από το Δεκέμβριο του 1803 στην Κέρκυρα. Ως εκ τούτου, αν ήθελε να υπάρξει πληρότητα, ο αρθρογράφος,θα μπορούσε να προσθέσει τις λεπτομέρειες των γεγονότων για το Σέλτσο, όπως αναφέρονται τόσο στις σελίδες 77-86 του α’τόμου της τετράτομης »Γενικής Ιστορίας της Ελληνικής Επαναστάσεως», η οποία εξεδόθη το 1863 από τον Δ. Καρακατζάνη, το 2002 από τις εκδόσεις Βεργίνα και το 2016 από το Πολιτιστικό Σύλλογο Αγρινίου »Το Σούλι» (Σύλλογος Απογόνων Σουλιωτών, ο οποίος περιλαμβάνει τις φάρες Μπότσαρη,Κουτσονίκα,Δράκου, Μπα’ι’ρακτάρη,Δαγκλή κλπ) και την οποία συνέγραψε ο Λάμπρος Κουτσονίκας,επιτελής του Καρα’ι’σκάκη το 1821-1827 ,εξάδελφος και γραμματικός των Μάρκου και Κώστα Μπότσαρη το 1821-1831, ο οποίος ως μικρό παιδί 5-6 ετών ,επέζησε από το Ζάλογγο και το Σέλτσο το 1803-1804 και ο οποίος το 1879 ήταν ο τελευταίος επιζών των γεγονότων αυτών. Τέλος,θα μπορούσε να προσθέσει ,τόσο την επιστολή της 8ης Απριλίου 1804 του μουτεσελίμη του Κάρλελι (Αιτωλικού) Ισούφ προς τον Αλή Πασά, η οποία συμπεριλαμβάνεται στις σελίδες 402-403 του α’ τόμου του »Αρχείου του Αλή Πασά», το οποίο εξεδόθη από την Γεννάδειο Βιβλιοθήκη το 2007,σε επιμέλεια του Βασίλη Παναγιωτόπουλου,καθώς και την επιστολή του Κίτσου Μπότσαρη με ημερομηνία 1805 στους Γεώργιο Τσόγκα και Γεώργιο Βαρνακιώτη, η οποία συμπεριλαμβάνεται στο Φυσεντζίδης,Ν., »Ανέκδοτοι αυτόγραφοι επιστολαί», ιδ.εκδ.,Αλεξάνδρεια,1893,σελ.28-29 και οι οποίες είναι οι πρώτες καταγραφές των γεγονότων στο Σέλτσο. Έτσι-κατά την υποκειμενική,αλλά υπεύθυνη γνώμη του γράφοντος- το άρθρο,θα ήταν περισσότερο πλήρες και πιο επεξηγηματικό ,ως προς τα γεγονότα.
Μου αρέσει!Μου αρέσει!
@ Κυριάκος Γεωργιάδης
Κατ’ αρχάς, σας ευχαριστώ για το σχόλιο.
Το κείμενό μου αυτό δεν είναι παρά ένα απλό ιστορικό (επετειακό) ΣΗΜΕΙΩΜΑ το οποίο ανέβασα στη σελίδα μου στο fb, και το οποίο αναρτήθηκε εν συνεχεία εδώ, απλά για να υπάρχει, ως δική μου ταπεινή κατάθεση-μνημόσυνο…
Δεν έχει, επομένως, το κείμενο αυτό, αξιώσεις επιστημονικής ανακοίνωσης ή ακαδημαϊκού άρθρου, για να αναμένει κανείς, (όπως, προφανώς, αναμένατε εσείς), «λεπτομέρειες των γεγονότων του Σέλτσου»…
Το σημείωμά μου βασίζεται πρωτευόντως στο βιβλίο τής Βάσως Ψιμούλη «Σούλι και Σουλιώτες» (Εστία 2005), την εγκυρότερη, κατά τη γνώμη μου, και πληρέστερη μελέτη που έχει γραφεί για το θέμα αυτό μέχρι σήμερα.
Κατά δεύτερο λόγο, βασίζεται στο (κατά τη γνώμη μου καλά τεκμηριωμένο) βιβλίο τού Αριστείδη Σχισμένου, «Το ολοκαύτωμα των Σουλιωτών στο Σέλτσο», (Αθήνα, 2004).
Η Ψιμούλη έχει υπ’ όψιν της ό λ ε ς τις πηγές, τις οποίες, αν (όπως λέτε) ελάμβανα υπ’ όψιν μου εγώ, το «άρθρο» μου θα ήταν «περισσότερο πλήρες και πιο επεξηγηματικό»…
Έχει, δηλαδή, υπ’ όψιν της και το βιβλίο του Λάμπρου Κουτσονίκα (1863), και το «Αρχείο Αλή Πασά» (την επιστολή τού μουτεσελίμη «Ισούφη», Βραχώρι, 8.4.1804), και, βεβαίως, τον Χ. Περραιβό, απέναντι στον οποίον η Ψιμούλη στέκεται συχνά, και ορθώς, κριτικότατα…
Με βάση και την επιστολή αυτήν του «Ισούφη», γράφω το:
«Είναι άξιο ιδιαίτερης μνείας το ότι ο φρικώδης αυτός χαλασμός τών Μποτσαραίων στο Σέλτσο, δεν εμπόδισε τον ΑΠ αλλά και τους αρματολούς τής Δυτικής Ελλάδας στο σύνολό τους, να συνεχίσουν την ανελέητη καταδίωξη ακόμα και αυτών των ελαχίστων διασωθέντων…»
Στον ενθουσιώδη και λυρικό Χ. Περραιβό, έδωσα απ’ ευθείας τον λόγο, μόνο στο σημείο που περιγράφεται ο τραγικός «αυθόρμητος» πνιγμός τών γυναικών στον Αχελώο…
Αν έχετε κάποια σοβαρή ένσταση επί της ο υ σ ί α ς των γραφομένων μου στο σημείωμά μου αυτό, (ιστορικό πλαίσιο και, αδρομερώς, γεγονότα), ευχαρίστως να την ακούσω.
ΥΓ
Με μπερδεύει λιγάκι αυτό το: «επέζησε [ο Λάμπρος Κουτσονίκας;] από το Ζάλογγο και το Σέλτσο» (!;) Αν δεν κάνω λάθος, ο ΛΚ αιχμαλωτίσθηκε (ως μικρό παιδάκι), όπως και η μάνα του, στη συμφορά τού Σέλτσου. Δεν καταλαβαίνω πώς συνδέεται ο ΛΚ και με το Ζάλογγο.
Εκτός και αν αναφέρεστε στα γεγονότα εκείνα συλλήβδην.
Μου αρέσει!Μου αρέσει!