ΜΙΑ (ΣΧΕΔΟΝ ΠΑΝΤΕΛΩΣ ΑΓΝΩΣΤΗ) ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ

Σπύρος Α. Θεοδωρόπουλος

Ολόκληρη η από 5 Μαρτίου 1968 επιστολή τού Πέτρου Γουναράκη, διατελέσαντος Γενικού Γραμματέα τής Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης, προς την εφημερίδα ΕΣΤΙΑ, (η οποία δεν την δημοσίευσε ποτέ)…

Μια συγκλονιστική συνηγορία υπέρ τού τραγικού Υπάτου Αρμοστού Σμύρνης Στεργιάδη, του Μεγάλου αυτού Αδικημένου της ΝΕ Ιστορίας, τον οποίον πάρα πολλοί Έλληνες θεωρούν, ακόμα σήμερα, εντελώς άδικα, ως ένα εκ των μεγάλων υπαιτίων τού ξερριζωμού τού Μικρασιατικού Ελληνισμού…

Ο Μέγας αλλά ατυχής Αριστείδης Στεργιάδης (1861-1949), ο εκλεκτός τού Ελευθερίου Βενιζέλου αλλά και των (φιλοβασιλικών) διαδόχων του (μετά την μοιραία εκείνη για τον Ελληνισμό τής Ανατολής ήττα του στις εκλογές τού Νοεμβρίου 1920), ο άνθρωπος που έφαγε τη Μικρασιατική Επιχείρηση με το κουτάλι από την αρχή ως το πικρό τέλος (Μάιος 1919-Αύγουστος 1922), που τη γνώριζε όσο ελάχιστοι, και έδωσε και την τελευταία του ικμάδα του για την επιτυχία της, δεν έγραψε και δεν μίλησε, ουσιαστικά, γι’ αυτήν ποτέ!

Αλλά ακόμα και αν μιλούσε, πόσοι ήταν πραγματικά διατεθειμένοι να τον ακούσουν, μέσα σε εκείνη την τόσο βαριά φορτισμένη ατμόσφαιρα της ήττας, της συμφοράς, της οργής, του μίσους, του Πόνου; Και ποιος πολιτικός ταγός να τον υπερασπισθεί αψηφώντας την Κοινή Γνώμη που ζητούσε την κεφαλή του επί πίνακι, και αδιαφορώντας (ο πολιτικός ταγός) για την πολύτιμη προσφυγική ψήφο;

Από το 1922 ως το τέλος του (το 1949), ο τραγικός Στεργιάδης έζησε μοναχικά στη Νότια Γαλλία (Νίκαια), όπου και απέθανε και ετάφη, σε σχεδόν πλήρη αφάνεια και σιωπή…

Ανάμεσα στα ελάχιστα που ψέλλισε, ήταν η φράση «Κάποτε ίσως γνωσθεί η αλήθεια»… Ίσως, κάποτε…

Και τι δεν του έσουραν, και τι δεν του φόρτωσαν:

«…ο αλλόφρων, ο αλαζών, ο βδελυρός, ο ανισόρροπος, ο αντεθνικός, ο κακός δαίμων τής Σμύρνης, ο στιγματίσας την Ελλάδα, ο καταλαμβανόμενος υπό σεληνιασμού, ο εγωιστής, ο δούλος τών παθών του, ο εγωπαθής, ο νεκροθάπτης τής Σμύρνης, ο χυδαίος, ο βάρβαρος, ο θηριώδης, ο μονομανής, ο καμποτίνος, ο κυνικός, ο Ηρόστρατος, ο Βάγιας, ο παράφρων, το ανδρείκελον, ο μη έχων φωτεινά διαλείμματα, ο μαύρος, ο βαρυνόμενος με την κατάρα εκατομμυρίων ανθρώπων, το κακοποιόν πνεύμα τής ελληνικής ιστορίας, ο επικατάρατος, ο αφήσας τον όλεθρον και την ερήμωσιν, ο ασυναγώνιστος εις κακίαν, μοχθηρίαν και αγριότητα, ο καταραμένος αρμοστής, ο σχιζοφρενής, ο καταχθόνιος, η βρωμερά πληγή τής Σμύρνης, ο καταστροφεύς, ο παραδώσας εκατοντάδας χιλιάδας ανθρώπους εις την μάχαιραν του δημίου, ο σατράπης, ο δράκων, ο φλύαρος, ο απορροφημένος εις τον αυτοθαυμασμόν, ο υβριστής, ο δέρων, ο εξορίζων,….(Δες το συγκλονιστικό βιβλίο τής Σωτηρίας Μαραγκοζάκη, «Ο Ύπατος της Σμύρνης», Κέδρος 2012, σελ. 389-390)…

Όπως έχω ήδη σημειώσει, η συνταρακτική αυτή επιστολή απευθύνθηκε από τον διατελέσαντα Γενικό Γραμματέα τής Ύπατης Αρμοστείας Σμύρνης, (υφιστάμενο, δηλαδή, του Στεργιάδη), Πέτρο Γουναράκη στην εφημερίδα ΕΣΤΙΑ, την 5 Μαρτίου 1968. Γράφτηκε σε απάντηση δημοσιεύματος της εφημερίδας αυτής (της 26ης Φεβρουαρίου 1968) υπό τον τίτλο «Αι αθλιότητες του Στεργιάδη εν Σμύρνη», αλλά η ΕΣΤΙΑ δεν δημοσίευσε την επιστολή αυτή ποτέ!

Τις πληροφορίες αυτές για την εν λόγω επιστολή τού Πέτρου Γουναράκη, (όπως και την ίδια την επιστολή), τα πήρα από το λαμπρό κείμενο της ιστορικού Βικτωρίας Σολωμονίδου «Βενιζέλος – Στεργιάδης, Μύθος και Πραγματικότητα», που είναι δημοσιευμένο στο βιβλίο «Ελευθέριος Βενιζέλος, Κοινωνία – Οικονομία – Πολιτική στην Εποχή του», (Επιμέλεια Θ. Βερέμης – Γ. Γουλιμή, εκδ. Γνώση 1989), σελ. 475-536.

Η επιστολή αυτή παραδόθηκε στην κ. Σολωμονίδου «από την Κυρία Π. Γουναράκη», και το περιεχόμενό της το επιβεβαίωσε το 1979 στην ίδια (την κ. Σολωμονίδου) ο διατελέσας ιδιαίτερος γραμματέας τού Στεργιάδη (και μετέπειτα πράσβυς) Χ. Ζαμαρίας!

(Για την τύχη τής επιστολής αυτής, δες Β. Σολωμονίδου, ό.π., σημείωση 62, σελ. 507)

*************************************************

Η ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ ΓΟΥΝΑΡΑΚΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ «ΕΣΤΙΑ»:

5η Μαρτίου 1968

Προς την

Διεύθυνσιν της Εφημείδος

«Εστία»

Ενταύθα

Αξιότιμε Κε Διευθυντά,

Εις το φύλλον σας της 26ης Φεβρουαρίου ε.ε. υπό τον τίτλον «Αι αθλιότητες του Στεργιάδη εν Σμύρνη», εδημοσιεύσατε ανέκδοτα κείμενα, αφορώντα την Μικρασιατικήν εκστρατείαν, αναγράψαντες ότι εις το κυκλοφορούν προσεχώς τεύχος τής πολιτικής ιστορίας τής νεωτέρας Ελλάδος, του κ. Σπ. Μαρκεζίνη, δημοσιεύονται εν φωτοτυπία τα χειρόγραφα δύο απορρήτων τηλεγραφημάτων τού τότε Αντιπροέδρου τής Κυβερνήσεως Εμμ. Ρέπουλη και του τότε προσωρινού Υπουργού τών Εξωτερικών Αλεξ. Διομήδους προς τον Ελ. Βενιζέλον, ευρισκόμενον τότε εν Παρισίοις, καθώς και η απάντησις εις τα δύο ταύτα τηλεγραφήματα του Ελ. Βενιζέλου, σχετικώς με τον Α. Στεργιάδην και τα όσα ούτος διέπραττεν ως Ύπατος Αρμοστής εν Σμύρνη.

Ατυχώς δεν έκρινε καλόν ο επιμεληθείς τού δημοσιεύματος δια την αντικειμενικότητα της εκθέσεως, να παραθέση αυτουσίαν και την απάντησιν του μακαρίτου Ελ. Βενιζέλου εις τα προς αυτόν τηλεγραφήματα του Εμμ. Ρέπουλη και του Αλεξ. Διομήδους, την οποίαν δημοσιεύει ολόκληρον εις την ιστορικήν του αφήγησιν ο κ. Σπ. Μαρκεζίνης. Διότι την ανέγνωσα εις το κυκλοφορήσαν την 29ην Φεβρουαρίου 1968 υπ’ αριθμ. 64 τεύχος τής πολιτικής του ιστορίας τής νεωτέρας Ελλάδος. Αντί της αυτουσίας ταύτης απαντήσεως εκρίθη καλόν να δημοσιευθή απλώς μία περίληψις της απαντήσεως του Ελ. Βενιζέλου, η οποία δίδει ωχράν μόνο εικόνα τών όσων διαλαμβάνονται εν αυτή.

Εάν δια την αντικειμενικότητα της εκθέσεως των γεγονότων εφροντίζατε να δημοσιευθή ολόκληρος η απάντησις του μακαρίτου Ελ. Βενιζέλου, η εντύπωσις την οποίαν θα απεκόμιζεν ο αναγνώστης θα ήτο εντελώς διαφορετική εκείνης την οποίαν αποκομίζει ο αναγνώστης μόνον τού τηλεγραφήματος του μακαρίτου Ρέπουλη.

Επίσης δεν εκρίθη αναγκαίον να δημοσιευθή το τηλεγράφημα του Διομήδους προς τον Ελ. Βενιζέλον εις το οποίον απήντησεν ο τελευταίος ούτος.

Η επιστολή αύτη του Ελ. Βενιζέλου η οποια φέρει ημερομηνίαν 18/31 Ιουλίου 1919, και εστάλη εκ Παρισίων αποτελεί απάντησιν εις το περί Στεργιάδη θέμα.

Εάν, ως κατ’ εμήν γνώμην έπρεπε να γίνη, εδημοσιεύετο και η απάντησις αύτη του μακαρίτου Βενιζέλου, ο αναγνώστης θα διεπίστωνεν ότι κακήν υπηρεσίαν προσεφέρατε εις τον Εμμ. Ρέπουλην, όστις ανεδείχθη, δημοσιογραφών εις την «ΕΣΤΙΑΝ», επί μακρά έτη και του οποίου αι πληροφορίαι κατερρίφθησαν, εκονιορτοποιήθησαν, θα έλεγα, κυριολεκτικώς από την απάντησιν του Ελ. Βενιζέλου, ανεξαρτήτως του ότι, καθ α κατωτέρω θέλω εκθέσει, ανατρέπονται και από αυτά τα πράγματα και τα ιστορικά δεδομένα.

«Ανησύχησα μεγάλως», λέγει ο Βενιζέλος, γράφων προς τον Αλέξ. Διομήδην, «μήπως πραγματικώς ο Στεργιάδης, υπό την πίεσιν των περιστάσεων έπαθε διανοητικήν διατάραξιν. Αλλά άμα ήλθε και το ιδικόν σου τηλεγράφημα, τότε ηννόησα τι συμβαίνει. Συμβαίνει δηλ. ότι εν μέσω της διανοητικής παρακρούσεως όλων των εν Σμύρνη ημετέρων Στρατιωτικών και Πολιτικών, μόνον ο Στεργιάδης παραμένει έχων διαυγή την αντίληψιν της καταστάσεως, προσπαθών να σώση αυτήν από του ναυαγίου εις το οποίον φέρεται, αγανακτών διαρκώς και δικαίως, παραφερόμενος, ως εικός, ενίοτε, και νομιζόμενος ως παράφρων υπό ανθρώπων οι οποίοι ευρίσκονται εις πραγματικήν παράκρουσιν». Και έπεται ο καταπέλτης κατά των πληροφοριών τού Εμμ. Ρέπουλη και η έξαρσις του έργου τού Αρμοστού κατά τους πρώτους μήνας τής κατοχής τής Σμύρνης.

Ενόμισα καθήκον μου ν’ αποστείλω εις υμάς τας ολίγας αυτάς λέξεις, διότι σας γνωρίζω ως τίμιον άνθρωπον ο οποίος έχει το θάρρος να θέτη τα πράγματα εις την θέσιν των.

Και είς άλλος λόγος με έκαμεν να σας απευθύνω αυτάς τα λέξεις. Δεν νομίζω ότι ένας στενός συνεργάτης τού Στεργιάδη δικαιούται διαρκώς να σιωπά κατά της λάσπης η οποία χύνεται κατ’ αυτού επί χρονικόν διάστημα μεγαλύτερον της 40ετίας, χωρίς να ακούεται και η altera pars των όσων καταγιγνώσκονται κατ’ αυτού.

Είναι αναμφισβήτητον ότι ο Στεργιάδης ήτο πολλάκις υπερβολικός εις τας εκδηλώσεις του αλλ’ αι υπερβολαί του αύται ήσαν πάντα απόρροια σκέψεως και πολιτικής, διότι ούτω έκρινεν ότι θα αντιμετωπίζετο, υπέρ των Ελληνικών συμφερόντων, η κατάστασις εις δεδομένην στιγμήν. Και αυτός ο Εμμ. Ρέπουλης αναγνωρίζει εις το θλιβερόν τηλεγράφημά του προς τον Ελ. Βενιζέλον τας λαμπράς αρετάς, την φιλοπονίαν και την δραστηριότητα του Στεργιάδη, όπως την αναγνωρίζουν και όλοι εκείνοι οι πολιτικοί και στρατιωτικοί, είτε Μικρασιάται είτε μη, οι οποίοι έζησαν την τραγωδίαν του 1919 έως 1922.

Μη λησμονώμεν άλλωστε ότι είναι ιστορικόν φαινόμενον ο καπετάνιος τού βαποριού να φέρη το βάρος τής καταστροφής του, ανεξαρτήτως του εάν συνετέλεσεν αυτός ή δεν συνετέλεσεν εις την καταστροφήν αυτήν.

Εγώ ως συνεργάτης του εν Ηπείρω και Μικρά Ασία δύναμαι να βεβαιώσω ότι ο Στεργιάδης δεν ήτο μεν πολιτικός κοινοβουλευτικός, λόγω χαρακτήρος, και είναι ζήτημα αν θα ηδύνατο να διακριθή εις την κοινοβουλευτική δράσιν. Ήτο όμως μοναδικός administrateur, οίους δεν αριθμεί πολλούς η νεωτέρα Ελλάς.

Και τώρα ας έλθωμεν εις όσα αναφέρονται εν των τηλεγραφήματι του Εμμ. Ρέπουλη προς τον Ελ. Βενιζέλον, το οποίον εδημοσιεύθη εις την «ΕΣΤΙΑΝ» της 26ης Φεβρουαρίου.

1) «Εξύβρισε και απέπεμψε δημοσιογράφους άνευ αιτίας». Δεν δύναμαι να ενθυμηθώ εάν το γεγονός τούτο συνέβη και υπό ποίας συνθήκας συνέβη, και ως εκ τούτου δεν είμαι εις θέσιν ούτε να το επιβεβαιώσω ούτε να το διαψεύσω.

2) «Κατελθών αυτοκινήτου ερράπισεν καθ’ οδόν αμαξηλάτην υβρίζοντα ίππον του και Μωχαμέτην, συνέλαβε δε και παρεμβάντα επιβάτην αμάξης και παρέπεμψεν αμφοτέρους…Στρατοδικείον». Το πράγμα δεν έχει ούτως. Ήμην αυτόπτης μάρτυς τού συμβάντος. Ένα βράδυ μετά την εργασίαν μας εις την Αρμοστείαν με εκάλεσεν ο Στεργιάδης να τον συνοδεύσω εις μκρόν περίπατον με άμαξαν και όχι με αυτοκίνητον, το οποίον τότε δεν υπήρχε. Δίπλα εις τον αμαξά εκάθητο ο καβάσης τού Ελληνικού Προξενείου και εντός της ανοικτής αμάξης εκαθίσαμε ο Στεργιάδης και εγώ. Εις εν σημείον του περιπάτου είδομεν διαπληκτιζομένους δύο πολίτας εκ των οποίων εξηκριβώθη έπειτα ότι ο εις ήτο Έλλην Χριστιανός και ο άλλος Τούρκος Μωαμεθανός. Άγνωστος η αιτία τού διαπληκτισμού. Γεγονός ότι ο Έλλην ύβριζε τα θεία τού Τούρκου και τον «Μωχαμέτην». Ο Αρμοστής διέταξε τον αμαξά να σταματήση, έστειλε τον καβάσην να τους διαχωρίση και να τους οδηγήση πλησίον της αμάξης εντός τής οποίας ευρισκόμεθα. Δεν είναι ακριβές ότι ο Αρμοστής ερράπισε τον Έλληνα, διότι παριστάμην εις την σκηνήν. Τον ηρώτησε μόνον γιατί υβρίζει τα θεία τού Μωαμεθανού. Καλέσας δε παρευρεθέντα Έλληνα Χωροφύλακα διέταξε να τον συλλάβη, επί προσβολή της θρησκείας τού Μωαμεθανού και να αναφέρη το γεγονός εις τον Προϊστάμενόν του δια τα περαιτέρω. Επειδή το γεγονός τούτο απετέλει παράβασιν διαταγής τού Στρατιωτικού Διοικητού, ο Αρμοστής εζήτησεν την σύγκλησιν του Στρατοδικείου ενώπιο του οποίου παρεπέμφθη δια να δικασθή ο ειρημένος Έλλην πολίτης, ο οποίος ονομάζετο αν ενθυμούμαι Ποσειδών. Το Στρατοδικείον προεδρευόμενον από τον μετέπειτα Στρατηγόν Κων. Μανέταν, κατεδίκασε τον Έλληνα πολίτην με σοβαράν ποινήν, η οποία άλλωστε δεν εξετελέσθη σχεδόν, διότι ημέρας τινάς μετά την καταδίκην εφυγαδεύθη ο Ποσειδών από τας φυλακάς τής Σμύρνης εις Αθήνας εντολή τού Υπάτου Αρμοστού, όπου και διέμεινεν επί μακρόν μέχρι τον χρόνο λήξεως της εις αυτόν επιβληθείσης ποινής, η δε απόφασις του Στρατοδικείου, δημοσιευθείσα εις όλην την κατεχομένην ζώνην, ενεποίησεν αρίστην εντύπωσιν εις τους Τούρκους οι οποίοι ανεθάρρησαν εκ της φοβείας υπό της οποίας κατείχοντο μετά τα θλιβερά γεγονότα των πρώτων ημερών τής Ελληνικής κατοχής. Δύναται να χαρακτηρισθή το γεγονός τούτο ως παλαβομάρα του Στεργιάδη, ή ως υψίστη πολιτική πράξις, επιβαλλομένη την στιγμήν εκείνην, σύμφωνα με τας οδηγία του Ελ. Βενιζέλου, κατά τας οποίας επεβάλλετο να εμπνευσθή πάση θυσία εις τους εντοπίους κατοίκους (Χριστιανούς και Μωαμεθανούς) και εις τους ξένους ότι θα καθίστατο δυνατή η ειρηνική συμβίωσις των πληθυσμών τής ζώνης τής [συνθήκης τών] Σεβρών, πράγμα το οποίον είχεν υποσχεθεί ο Βενιζέλος εις τας Μεγάλας Δυνάμεις αίτινες ενέκριναν την απόβασιν Ελληνικού Στρατού εις την Σμύρνην δια την επιβολήν της τάξεως;

3) Δεν γνωρίζω εάν ελέχθησαν υπό του Αρμοστού εις το Συμβούλιον του Πανιωνίου Συλλόγου όσα γράφονται εν των τηλεγραφήματι Ρέπουλη. Γεγονός είναι ότι η τότε κατάστασις δεν επέτρεπε την συγκέντρωσιν μεγάλου αριθμού πολιτών, επί ταυτώ, και ότι επεβάλλετο η αναβολή της τελέσεως των αγώνων. Ο Στεργιάδης εκάλεσε προφανώς το Συμβούλιον του Πανιωνίου και του εδήλωσεν ότι δεν επιτρέπει την τέλεσιν των αγώνων, πράγμα εις το οποίον δεν συνεφώνουν οι αποτελούντες το Συμβούλιον του Πανιωνίου. Ταύτα μόνο γνωρίζω και δεν γνωρίζω, ουδέ μου ελέχθη ποτέ από κανέναν ότι ο Αρμοστής είπεν εις αυτούς ό,τι λέγεται εν τω τηλεγραφήματι.

4) Όσον αφορά την υπόθεσιν των υπαλλήλλων της Τραπέζης Ανατολής και ουχί Αθηνών, τα πράγματα έλαβον χώραν ως εξής: Τας τραγικάς εκείνας ημέρας, κουμμουνισταί περί την τότε κουμμουνιστικήν εφημερίδαν «Ριζοσπάστης» απεβιβάσθησαν εις Σμύρνην και ήρχισαν κουμμουνιστικήν προπαγάνδαν μεταξύ του πληθυσμού και του στρατού. Το γεγονός τούτο είναι εις πάντας γνωστόν, ιστορικώς αποδεδειγμένον και μη αμφισβητηθέν ουδέ από τους ιδίους κουμμουνιστάς. Ο Στεργιάδης, εν συνεννοήσει μετά των στρατιωτικών αρχών, διέταξε την σύλληψιν όλων αυτών και τους έστειλε διά του πρώτου ατμοπλοίου εις τον Πειραιά, ειπών εις αυτούς ότι την κουμμουνιστικήν των προπαγάνδαν ηδύναντο να την κάμουν εις την Ελλάδα και όχι εις το μέτωπον, μέτωπον δε ήτο τότε η Σμύρνη.

Μετ’ ολίγας ημέρας οι υπάλληλοι της τότε Τραπέζης Ανατολής απεφάσισαν να απεργήσουν. Εκλήθησαν από τον Στεργιάδην ο οποίος με πατρικόν ύφος τους είπεν ότι εφ’ όσον επί τέσσαρας αιώνας δεν απήργουν, θα ηδύναντο να αναβάλλουν την απεργίαν των δι’ ολίγον χρόνον ώστε να μην φανή ότι υπάλληλοι της μεγαλυτέρας Ελληνικής Τραπέζης εν Σμύρνη, δίδουν το παράδειγμα της κηρύξεως απεργίας η οποία ήτο άγνωστος εις την περιφέρειαν της Σμύρνης θεσμός. Κάποιος εκ των υπαλλήλων απήντησεν εις τον Αρμοστήν προπετώς ότι επιμένουν να απεργήσουν, παρά την διαταγήν του. Και τότε πράγματι ούτος διέταξε τον παριστάμενον Διευθυντήν της Αστυνομίας Νικηφοράκην να τους «διαπομπεύση» εις την παραλίαν και να τους αφήση να διαλυθούν έπειτα. Η διαπόμπευσις συνίστατο εις την ανά δύο αναγκαστικήν παρέλασίν των εις την παραλίαν, προηγουμένων και επομένων αστυνομικών οργάνων.

Δεν είναι ακριβές ότι εχειροδίκησεν κατ’ αυτών ο Στεργιάδης. Τουλάχιστον παρευρεθέντες κατά την σκηνήν, αξιόπιστοι μάρτυρες, τινές των οποίων ζουν, μου διέψευσαν το γεγονός της χειροδικίας. Εγώ, πληροφορηθείς το γεγονός και πειραχθείς εκ του γεγονότος της διαπομπεύσεως υπέβαλα την επομένην εις τον Αρμοστήν την παραίτησίν μου, αφού προηγουμένως τον ηρώτησα διατί έλαβε την απόφασιν περί διαπομπεύσεως των Τραπεζικών υπαλλήλων. Ούτος δεν εδέχθη την παραίτησίν μου και μου εξήγησεν ότι εις εξαιρετικάς, ως εκείνη, περιστάσεις, έπρεπε να δοθή εν παράδειγμα εις τους μορφωμένους Έλληνας οίοι οι υπάλληλοι της Τραπέζης και εις την ελληνικήν κοινήν γνώμην της Σμύρνης ώστε να πειθαρχούν Έλληνες και Μωαμεθανοί εις τας διαταγάς των Στρατιωτικών αρχών αι οποίαι απηγόρευον την απεργίαν. Επείσθην και απέσυρα την παραίτησίν μου. Εγώ δεν θα έκαμα ό,τι έκαμεν εις την προκειμένην περίπτωσιν ο Αρμοστής. Αλλά ως δίκαιος άνθρωπος είμαι υποχρεωμένος να είπω, εκ των υστέρων, ότι ήτο ορθή η πολιτική αύτη του Αρμοστού ή μάλλον του Ελ. Βενιζέλου καθ’ ην έπρεπε τότε, πάση θυσία, ο ελληνικός πληθυσμός Σμύρνης να παύση να φρονή ότι η ελευθερία την οποίαν απήλαυσε, δια της αποβάσεως του ελληνικού στρατού εν Σμύρνη συνίστατο εις το να κάνουν οι Έλληνες εις τους Τούρκους ό,τι οι Τούρκοι έκαμαν εις τους Έλληνας επί τέσσαρας αιώνας. Το πλήρες άγχους τηλεγράφημα του Βενιζέλου προς Διομηδην αποδεικνύει «του λόγου το αληθές».

Ελπίζω Κε Διευθυντά να μην σας εκούρασα, αλλά νομίζω ότι είχον υποχρέωσιν να σας μεταδώσω τ’ ανωτέρω.

Μεθ’ υπολήψεως και των

φιλικών μου χαιρετισμών.

(Θερμές ευχαριστίες στην ιστορικό κ. Βικτωρία Σολωμονίδου)

Σημείωση:

Αν δεν κάνω λάθος, (αυτή εδώ) είναι η πρώτη φορά που η επιστολή αυτή (τουλάχιστο ολόκληρη) ανεβαίνει στο διαδίκτυο.

---