Δεκέμβρης 44: το ΚΚΕ επιδίωκε κατάληψη της εξουσίας ή έναν αποδεκτό συμβιβασμό;

Έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το Δεκέμβρη του ’44 ίσχυε το δεύτερο. Ο ΣΑΘ, ωστόσο, το αμφισβητεί ευθέως:

@ Πάνος

Τα έχουμε ξαναπεί στην ένδοξη «Καλύβα», αλλά κάπου σας χάνω.

Επιμένετε ότι τον Δεκέμβριο του 1944 ούτε υπήρχε ούτε ετέθη θέμα εξουσίας, και ότι το ΚΚΕ δεν ήθελε, τότε, να πάρει την εξουσία.
Ο Φαράκος, πάντως, αλλά και η σύγχρονη (μη φιλοκομμουνιστική) ιστορική έρευνα, διαφωνούν μαζί σας.
Δηλαδή; Αν οι δυνάμεις τού Τσακαλώτου (Γουδί – Σχολή Χωροφυλακής) και το Σύνταγμα Χωροφυλακής Αθηνών (Μακρυγιάννη) δεν κρατούσαν όπως κράτησαν (με τη βοήθεια, βεβαίως, των Άγγλων) τις πρώτες κρίσιμες μέρες, ή αν ο Σκόμπυ είχε προχωρήσει στην υλοποίηση της (αρχικής) βεβιασμένης απόφασής του να εγκαταλειφθεί η Αθήνα και οι συμμαχικές δυνάμεις να συμπτυχθούν στο Φάληρο, (απόφασης η οποία ματαιώθηκε και λόγω τής σθεναρής αντίδρασης του Τσακαλώτου), δεν θα είχε το ΚΚΕ καταλάβει την εξουσία;
Είμαι σε θέση να ξέρω ότι ο εγκυρότατος Ι. Ιατρίδης πιστεύει σήμερα ότι, από τη στιγμή που η κατάσταση έφτασε στην ανάφλεξη, το ΚΚΕ τα ‘δωσε όλα για τη νίκη και, (συνακολούθως), για την εξουσία.

Νομίζω πως γίνεται μια παρεξήγηση: είναι άλλο πράγμα η κατάληψη της Αθήνας (κάτι που πράγματι ήταν εφικτό για τον ΕΛΑΣ, υπό ορισμένες προϋποθέσεις, πριν το Δεκέμβρη – όχι όμως και τον Δεκέμβρη) και άλλο η κατάληψη της εξουσίας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.

Η κατάληψη της Αθήνας μπορούσε να γίνει από τις οργανωμένες δυνάμεις του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ το δεύτερο μισό του Οκτωβρίου, ίσως και ως τα μέσα Νοεμβρίου, με δυναμικό – σαρωτικό πραξικόπημα. Αυτό δηλαδή που ζητούσε επίμονα ο Άρης Βελουχιώτης. Από τη στιγμή που εγκαταστάθηκε στην Αθήνα η 3^η Ορεινή Ταξιαρχία με τον Τσακαλώτο και εμφανίστηκαν (ήδη από τις 15 Οκτωβρίου) τα πρώτα τανκς των Άγγλων στο κέντρο της πρωτεύουσας, οι πιθανότητες κατάληψης της Αθήνας από τον ΕΛΑΣ άρχισαν να περιορίζονται δραστικά. Και είχαν γίνει απλώς θεωρητικές όταν άρχισαν οι συγκρούσεις του Δεκεμβρίου, όπως έδειξε η ίδια η εξέλιξη των Δεκεμβριανών: ο ΕΛΑΣ απέτυχε παταγωδώς στη σύγκρουση με την 3^η Ορεινή Ταξιαρχία, η οποία επιπλέον εξασφάλισε (με δική της πρωτοβουλία, πριν την επίθεση του ΕΛΑΣ) ζωτικό χώρο κίνησης και δράσης στις συνοικίες. Παράλληλα, εξίσου καθοριστική ήταν η προοδευτική εμπέδωση της εποπτείας του πεδίου μάχης από τους Βρετανούς, οι οποίοι αξιοποίησαν πλήρως τη δύναμη πυρός, την αεροπορία, τα τεθωρακισμένα και το στόλο τους, με τρόπο που να διευκολύνονται οι κυβερνητικοί μαχητές, χωρίς να εμπλέκονται οι ίδιοι στις μάχες, κατά το δυνατόν. Τρίτος βασικός παράγοντας (απότοκος του κλίματος νίκης που δημιουργούσαν οι δύο πρώτοι) ήταν η αθρόα προσέλευση εθελοντών για την Εθνοφρουρά, συμπεριλαμβανομένων πολλών Ταγματασφαλιτών που είχαν κρατηθεί από τους Άγγλους ως εφεδρεία – αφού δεν είχαν καταφέρει να τσακίσουν τον ΕΛΑΣ στην Πελοπόννησο, κατά τη διάρκεια του Σεπτέμβρη, ώστε να λυθεί σε μεγάλο βαθμό το πρόβλημα που δημιουργούσε ο ΕΛΑΣ, όπως έλπιζαν πολλοί ενδιαφερόμενοι.

Εκ των υστέρων πολλοί ισχυρίζονται πως «αν ο ΕΛΑΣ είχε άλλο σχέδιο ή καλύτερη ηγεσία τον Δεκέμβρη, τότε θα μπορούσε να πάρει την Αθήνα».

Δεν το συμμερίζομαι. Γιατί σε κάθε περίπτωση ο ΕΛΑΣ θα έπρεπε πρώτα να καταβάλει την Ταξιαρχία του Τσακαλώτου (ο οποίος δεν έδειξε την παραμικρή ηττοπάθεια ή κάποια ένδειξη υποχώρησης ή διάθεση συμβιβασμού) και να αναγκάσει τους Άγγλους να αποχωρήσουν από το κέντρο της Αθήνας. Η ίδια η πραγματικότητα έδειξε πως δεν υπήρχαν οι δυνατότητες του ΕΛΑΣ ούτε για το ένα, ούτε για το άλλο: η δύναμη του ΕΛΑΣ στην Αθήνα ήταν απολύτως ανεπαρκής και οι εφεδρείες που θα μπορούσαν να αλλάξουν τα δεδομένα βρισκόντουσαν πολύ μακριά. Αλλά ακόμα κι αν κατάφερναν να κινηθούν προς την Αθήνα από τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία (με νυχτερινές πεζοπορίες)  είναι αμφίβολο αν κατάφερναν να πλησιάσουν καν – για να μη γίνει λόγος για την επιχειρησιακή τους ικανότητα και τη διαθέσιμη δύναμη πυρός.  Θεωρητικά (και μόνο) θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο αν ο ΕΛΑΣ χτυπούσε αμέσως και συντριπτικά όλες τις Βρετανικές μονάδες ανά τη χώρα και κυρίευε τον εξοπλισμό, τα πυρομαχικά, τις προμήθειες και τα μεταφορικά τους μέσα, με στόχο να τα μεταφέρει όλ’ αυτά στην Αθήνα, μαζί με τις μεγάλες μεραρχίες του. Αλλά ούτε κι αυτό είχε πιθανότητα να συμβεί, όσο εξακολουθούσε να υπάρχει η Βρετανική αεροπορία και ο πολεμικός στόλος.

Ας υποθέσουμε όμως ότι με κάποιο θαύμα υποχώρησαν οι Άγγλοι από το κέντρο της Αθήνας και τους ακολούθησε ο Τσακαλώτος, σε κάποια σημεία στήριξης εκτός κέντρου. Και ότι στη συνέχεια, με αλλεπάλληλα θαύματα, Άγγλοι και Τσακαλώτος ζήτησαν συνομιλίες, από δυσμενή θέση, για κατάπαυση του πυρός και μια Συμφωνία τύπου Βάρκιζας – αλλά από την ανάποδη: Άγγλοι και Τσακαλώτος ήταν υποχρεωμένοι να εγκαταλείψουν τη χώρα και να πάνε… στην Κρήτη. Με άλλα λόγια υποθέτουμε ότι ο ΕΛΑΣ κατέλαβε την Αθήνα – και ταυτόχρονα κυριάρχησε στρατιωτικά στην ηπειρωτική Ελλάδα, ίσως και σε ένα ή δύο νησιά του Αιγαίου.  Αυτό σημαίνει ότι το ΚΚΕ κατέλαβε την εξουσία;

Τι σημαίνει ένοπλη (επαναστατική) εξουσία σ’ ένα κράτος; Σημαίνει ότι ο φορέας της επανάστασης (το ΕΑΜ) διαθέτει δύναμη επιβολής επί του συνόλου της κοινωνίας, με την ενεργό συμμετοχή της μειοψηφίας που τον υποστηρίζει και με την πειθώ της βίας για τους άλλους. Ότι μπορεί να διαθρέψει τον πληθυσμό της χώρας και να του παρέχει τα αναγκαία (καύσιμα, μέσα μεταφοράς, στοιχειώδη μέσα παραγωγής, φάρμακα) για την επιβίωσή του. Ότι έχει στην κατοχή του τα αναγκαία στρατιωτικά μέσα για να αποκρούσει την αντ-επανάσταση ή και την εισβολή. Ότι διαθέτει κάποια διεθνή στηρίγματα και μπορεί να έχει σχέσεις με άλλα κράτη, γειτονικά ή όχι.

Ας αναλογιστούμε τώρα, αν στις συνθήκες του τέλους του 1944, πριν τον Δεκέμβρη, το ΚΚΕ (που δεχόμαστε ότι κυριαρχούσε στο ΕΑΜ και μεταχειριζόταν ως όργανο της πολιτικής του τον ΕΛΑΣ) ίσχυε έστω και μία από τις συνθήκες που αναφέρθηκαν στην προηγούμενη παράγραφο. Ξεκάθαρα, δεν ίσχυε καμία, ούτε καν η πρώτη (η δύναμη της επιβολής). Γιατί είναι βέβαιο ότι το ΕΑΜ θα έχανε πολύ μεγάλο μέρος της πολιτικής του δυναμικής αν βρισκόταν στη θέση να ανοίξει πόλεμο στη Βρετανία. Αυτό δεν είναι απλή υπόθεση, είναι αυτό ακριβώς που συνέβη, με το ξέσπασμα των Δεκεμβριανών και στη συνέχεια. Όσο για τις υπόλοιπες προϋποθέσεις (επισιτισμός, εξοπλισμός, εφόδια, διεθνείς σχέσεις) μόνο σε κουβέντα καφενείου (πραγματικού ή ιντερνετικού) μπορούν να συζητούνται σοβαρά.

Υποστηρίζω λοιπόν ότι ακόμα και στην απίθανη περίπτωση που ο ΕΛΑΣ πετύχαινε κατάληψη της Αθήνας, αυτό δεν σήμαινε ότι ταυτόχρονα πετύχαινε το ΚΚΕ κατάληψη της εξουσίας για δικό του λογαριασμό.

Είχε όμως τέτοιο πολιτικό στόχο (την εξουσία) το ΚΚΕ το Δεκέμβρη; Εκ των υστέρων μπορεί καθένας να κάνει τις εκτιμήσεις του, ακόμα και  να «διορθώνει» την Ιστορία σύμφωνα με τις επιθυμίες του. Αυτό που προκύπτει όμως από την ψυχρή αξιολόγηση των δεδομένων της εποχής για την οποία συζητάμε είναι ότι δεν ετίθετο θέμα εξουσίας από το ΚΚΕ, αλλά επιδιωκόταν ένας αποδεκτός συμβιβασμός: να συμμετέχει δηλαδή το ΕΑΜ στην πολιτική ζωή της χώρας ως ισότιμος και ισχυρός παίχτης και όχι μέσα από τις διώξεις και την παρανομία. Το κλειδί γι’ αυτόν το στόχο ήταν ο αφοπλισμός του ΕΛΑΣ: από τη στιγμή που ο ΕΛΑΣ θα αφοπλιζόταν, το εαμικό κίνημα (και το ΚΚΕ) θα βρισκόταν αυτόματα σε τρομερά ευάλωτη θέση.  Γι’ αυτό ακριβώς το ΚΚΕ πήρε την πρωτοβουλία να ξεκινήσει τις συγκρούσεις του Δεκέμβρη. Και  για τον ίδιο λόγο οι Άγγλοι επέμειναν ως το τέλος στο δόγμα «πρώτα νίκη και μετά ειρήνη».

Η επιδίωξη ενός αποδεκτού συμβιβασμού από το ΚΚΕ δε σήμαινε ότι το κόμμα αυτό παραιτούνταν από το πρόγραμμά του για σοσιαλισμό. Στην πραγματικότητα όμως μετάθετε αυτόν το σκοπό για τις ελληνικές καλένδες. Γιατί ήταν ήδη πραγματικότητα η κατοχύρωση της Ελλάδας στη σφαίρα επιρροής της Βρετανίας, με τη σύμφωνη γνώμη της ΕΣΣΔ, η οποία έπαιρνε γι’ αυτό πλούσιες αντιπαροχές στην Ανατολική Ευρώπη. Δεν είναι τυχαίο ότι με την επιστροφή του στην Ελλάδα ο Ζαχαριάδης αρθρογραφούσε για τους «δύο πόλους» και αποδεχόταν εμμέσως πλην σαφώς τα Βρετανικά συμφέροντα και την επιρροή στην Ελλάδα.

(Δείτε εδώ: Η πρόταση Ζαχαριάδη για στρατηγική συμμαχία Ελλάδας και Αγγλίας )

Αυτή την αντίληψη των πραγμάτων δεν την έφερε για πρώτη φορά από το Νταχάου: ήταν ήδη κυρίαρχη στην ηγεσία του ΚΚΕ από το καλοκαίρι του 1944, όπως υποδεικνύει η Συμφωνία του Λιβάνου, η συμμετοχή στην κυβέρνηση Παπανδρέου, η εγκατάλειψη της ΠΕΕΑ και η Συμφωνία της Γκαζέρτας. Ως πολιτική γραμμή του ΚΚΕ ίσχυσε ως τις αρχές του 1946, οπότε εγκαταλείφθηκε από τον Ζαχαριάδη, παρά τις συμβουλές της ΕΣΣΔ περί του αντιθέτου.

Είναι προφανές όμως ότι η ηγεσία του ΚΚΕ δεν μπορούσε και δεν ήθελε να θέσει θέμα εξουσίας το Δεκέμβρη του 1944. Και δεν το έκανε, στην πράξη: δεν επέτρεψε στον ΕΛΑΣ να καταλάβει την Αθήνα αμέσως μετά την αποχώρηση των Γερμανών (12 Οκτωβρίου) Δεν έχει νόημα να «εξηγούμε» την Ιστορία του Εμφυλίου στη βάση της ανικανότητας, της ανεπάρκειας κλπ της ηγεσίας του ΚΚΕ. Δεν υπήρχε τέτοιο πράγμα. Οι ηγέτες του ΚΚΕ δεν ήταν καλύτεροι, αλλά δεν ήταν και χειρότεροι από τη σύγχρονή τους ηγεσία του «αστικού κόσμου». Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το Δεκέμβρη, υπηρέτησαν την πολιτική που προϋπήρχε και η οποία συνεχίστηκε για άλλα δυο χρόνια περίπου.

Εδώ όμως ανοίγει ένα άλλο θέμα: κανένας δεν πίστευε τότε ότι το ΚΚΕ ακολουθούσε την πολιτική του συμβιβασμού και όχι της κατάληψης της εξουσίας! Ο ίδιος ο Τσόρτσιλ το γνώριζε (τον είχε διαβεβαιώσει ο Στάλιν) αλλά και πάλι δεν μπορούσε να είναι σίγουρος. Η μεγάλη αντι-εαμική παράταξη, η οποία παγιώθηκε μέσα στην Κατοχή, στην πολιτική τάξη το στρατό αλλά και την κοινωνία, δεν είχε την παραμικρή αμφιβολία ότι το ΚΚΕ στόχευε άμεσα στην κατάληψη της εξουσίας. Το ίδιο πίστευε και μεγάλο μέρος του ΕΑΜ, σίγουρα όμως η μεγάλη πλειοψηφία των στελεχών και των μελών του ΚΚΕ, παρά τις κατευθύνσεις που τους έδινε η ηγεσία. Η κατάληψη της εξουσίας είχε γίνει μια αυτοεκπληρούμενη προφητεία, για όλους και παρέσυρε τελικά τους πάντες, στη σύγκρουση του Δεκέμβρη.

Ο λόγος που συνέβη αυτό δεν είναι άλλος από τον Κατοχικό Εμφύλιο και ειδικότερα από την επιθετική και αιματηρή (όσο και αντιφατική) πολιτική που εφάρμοσε το ΚΚΕ μέσω του ΕΛΑΣ και της ΟΠΛΑ απέναντι στις άλλες ένοπλες αντιστασιακές οργανώσεις αλλά και σε μαζική κλίμακα απέναντι στην «αντίδραση» Έτσι όταν εγκατέλειψε αυτή την πολιτική, υπό την πίεση της πραγματικότητας που διαμορφωνόταν στο εσωτερικό και επειδή αυτή ήταν η επιθυμία της ΕΣΣΔ, δεν το πίστευε κανείς. Ακόμα και όσοι είχαν τη δυνατότητα να διακρίνουν την πραγματική πολιτική στόχευση δεν τους ενδιάφερε καν αυτή (με ελάχιστες εξαιρέσεις) αλλά ο μείζον στόχος, ο οποίος είχε τεθεί από τον Κατοχικό Εμφύλιο και δεν ήταν άλλος από τη συντριβή του ΕΑΜ.  Γιατί το ΕΑΜ διέθετε μια μεγάλη πολιτική και ένοπλη δύναμη και σημαντική επιρροή στην κοινωνία, λόγω του ρόλου του στην Αντίσταση. Κανένας δεν μπορούσε να είναι σίγουρος για τις εξελίξεις.

Με άλλα λόγια, ο Δεκέμβρης χάθηκε για το ΚΚΕ και το εαμικό κίνημα όχι τις μέρες των μαχών στις πλατείες και τους δρόμους της Αθήνας, αλλά από το καλοκαίρι του 1943 ως τις παραμονές της Απελευθέρωσης.

*

Τα παραπάνω νομίζω ότι απαντούν και στο πρώτο από τα επόμενα ερωτήματα του ΣΑΘ:

Αν δεν είχε τεθεί τότε θέμα εξουσίας τού ΚΚΕ, αν δηλαδή δεν υπήρχε άμεσος κίνδυνος σοβιετοποίησης της Ελλάδας, γιατί χρειάστηκε τόσο επείγουσα και τόσο δραστική επέμβαση των Άγγλων και του ίδιου του Τσώρτσιλ προσωπικά; Γιατί χρειάστηκε, την ώρα τής έσχατης ανάγκης, να εξοπλισθούν του σκοτωμού και να χρησιμοποιηθούν εναντίον τών ΕΑΜοΕΛΑΣιτών, ακόμα και οι μισοί περίπου (12.000) από τους συνολικά 27.000 κρατούμενους ταγματασφαλίτες, προκειμένου να σωθεί η Αθήνα και συνακολούθως η Ελλάδα; Παρεμπιπτόντως, για ποιον «εφεδρικό ΕΛΑΣ» μιλάτε; Στα Δεκεμβριανά έλαβαν μέρος μαζικά δυνάμεις τού κανονικού (και όχι μόνο του εφεδρικού) ΕΛΑΣ. Εκτός από το αιχμαλωτισθέν (παραδοθέν;) 2ο σύνταγμα του Νικηφόρου, έχουμε το 5ο ανεξάρτητο σύνταγμα, το 6ο της Κορίνθου, το 2ο της Τριπόλεως, το 42ο και το 52ο σύνταγμα της 8ης μεραρχίας κλπ. (Δες π.χ. Σ. Μουμτζής, «Η κόκκινη βία», τόμος Α΄σελ. 158 επ.).

Για τον εξοπλισμό και τη χρησιμοποίηση των Ταγματασφαλιτών εναντίον του ΕΛΑΣ πρέπει να τονιστεί ότι δεν ήταν ένας αυτοσχεδιασμός, που προέκυψε αποκλειστικά από την άμεση πίεση της στιγμής, αλλά μια πολύ πιο σύνθετη υπόθεση, η οποία αφορούσε τόσο τους Άγγλους όσο και μεγάλο μέρος της εντόπιας πολιτικής τάξης και – κυρίως – των αξιωματικών του στρατού.

(Για λεπτομέρειες:  Η Μ. Βρετανία και τα ελληνικά Τάγματα Ασφαλείας )

Όσο για τις μονάδες του ΕΛΑΣ εκτός Αθηνών οι οποίες πήραν μέρος στα Δεκεμβριανά (ορισμένα κατ’ όνομα συντάγματα, με περιορισμένη δύναμη πυρός και ελάχιστο ανεφοδιασμό) δεν ήταν σε θέση να συμβάλλουν αποφασιστικά, λόγω της ισχυρής εποπτείας που διέθεταν οι Άγγλοι στο πεδίο: οι μονάδες αυτές έφταναν στην Αθήνα κομματιαστά, δεν μπορούσαν να αναδιοργανωθούν στις εισόδους της πόλης και να εισέλθουν συγκροτημένα. Αντιθέτως έσπευδαν στις καλυμμένες οικιστικά περιοχές και εμπλέκονταν στις επιχειρήσεις σε μικρά τμήματα: ούτε συντάγματα, ούτε τάγματα. Το πολύ λόχοι και διμοιρίες. Έτσι όμως δεν μπορούσαν να δημιουργήσουν συνθήκες ούτε καν τοπικής υπεροχής σε αριθμούς και μέσα.

Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την αδυναμία μεταφοράς των μεγάλων μονάδων από Θεσσαλία και Μακεδονία και τον περιορισμό στο ελάχιστο του ανεφοδιασμού των μονάδων που εμπλέκονταν στις συγκρούσεις, καθόρισε το επίπεδο της πραγματικής συμβολής του επαρχιακού ΕΛΑΣ στη μάχη της Αθήνας.

*

ΥΓ. Το σχόλιο του ΣΑΘ στάλθηκε εδώ: https://greekcivilwar.wordpress.com/2016/06/01/gcw-211/comment-page-1/#comment-1877

Στα υπόλοιπα θέματα που θίγει θα επανέλθω, καιρού επιτρέποντος, στις «σημειώσεις».  Αυτός είναι ο στόχος του ιστολογίου, άλλωστε.